فروشگاه
سازهای ایرانی
سازهای خارجی
موسیقی کودکان
لوازم جانبی
کتاب موسیقی
ساز کمانچه
کمانچه یک ساز زهی آرشه‌ای است، که در موسیقی ایرانی استفاده میشود. این ساز از خانواده ویولن است و شباهت زیادی به رباب دارد. ساز کمانچه دارای کاسهای گلابی‌شکل، دسته‌ای بلند و گوشی‌هایی برای کوک کردن سیمها است.
کمانچه، سازی با ظرفیت‌های فراوان است و نوازندگان با خلاقیت خود می‌‌توانند؛ به زیبایی هرچه بیشتر این ساز را بنوازند و به موسیقی ایرانی غنا ببخشند. در این مقاله به معرفی ساز کمانچه، تاریخچه، انواع و قیمت‌های این ساز می‌پردازیم.
تاریخچه ساز کمانچه
ساز کمانچه یکی از سازهای زهی باستانی ایران است، که قدمت آن به دوران پیش از اسلام می‌رسد. این ساز در طول تاریخ تکامل یافته و به شکل امروزی خود رسیده است. در اینجا خلاصه‌‌ای از تاریخچه ساز کمانچه ارائه میشود.
دوران باستان
شواهدی از وجود کمانچه در دوران باستان، مانند نقش برجسته‌‌ها و مجسمه‌‌ها، وجود دارد. در این دوران، کمانچه از دو سیم ساخته می‌شد و با کمانه نواخته می‌شد.
دوره اسلامی
در دوره اسلامی، کمانچه به تکامل خود ادامه داد و سیم سوم به آن اضافه شد. همچنین، نوازندگان تکنیک های جدیدی را برای نواختن این ساز ابداع کردند. در دوران اسلامی، دوره صفویه را می‌‌توان دوران طلایی کمانچه دانست. در این دوره، نوازندگان برجسته‌‌ای، مانند «درویش محمد» و «طاهر ظهوری» پدیدار شدند. همچنین، این ساز در موسیقی درباری جایگاه ویژه‌‌ای پیدا کرد.
در دوره قاجار، کمانچه به تکامل خود ادامه داد و به شکل امروزی خود نزدیک شد. در این دوره، نوازندگان برجسته‌‌ای، مانند «آقا حسینقلی» و «میرزا عبدالله» به شهرت رسیدند.
در دوره معاصر، کمانچه به عنوان یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانی شناخته شد. نوازندگان برجسته‌‌ای مانند «ابوالحسن صبا»، «علی تجویدی» و «هوشنگ ظریف» با نواختن کمانچه، این ساز را به جهانیان معرفی کردند.
امروزه، کمانچه در انواع مختلف موسیقی ایرانی، از جمله موسیقی سنتی، کلاسیک و پاپ، استفاده میشود. همچنین، نوازندگان جوان و خلاق بسیاری در حال نواختن این ساز و ابداع تکنیک‌‌های جدید هستند.
کمانچه، سازی با تاریخچه غنی و پربار است، که در طول قرن‌ها تکامل یافته و به شکل امروزی خود رسیده است. این ساز جایگاه ویژه‌‌ای در موسیقی ایرانی دارد و نوازندگان برجسته‌‌ای با نواختن کمانچه، این ساز را به جهانیان معرفی کرده‌‌اند.
انواع ساز کمانچه
ساز کمانچه در انواع مختلفی ساخته میشود که عبارتند از:
- کمانچه معمولی؛ این نوع، رایج‌ترین نوع کمانچه است و در اندازه‌‌های مختلف ساخته میشود. کمانچه معمولی چهار سیم دارد و با آرشه نواخته میشود.
- کمانچه آلتو؛ این نوع ساز بزرگ‌تر از کمانچه معمولی است و صدایی بم‌تر دارد. کمانچه آلتو دارای چهار سیم است و با آرشه نواخته میشود.
- کمانچه سوپرانو؛ این نوع ساز کوچک‌تر از کمانچه معمولی است و صدایی زیرتر دارد. کمانچه سوپرانو دارای چهار سیم است و با آرشه نواخته میشود.
- کمانچه لری (پشت باز)؛ این ساز در لرستان و بختیاری رایج است. در گذشته سه سیم داشت و اکنون چهار سیم دارد. کمانچه لری صدایی تیز و شفاف دارد.
- کمانچه خراسانی؛ این ساز در مناطق خراسان رایج است و چهار سیم دارد. کمانچه خراسانی با آرشه نواخته میشود و صدایی گرم و دلنشین دارد.
- کمانچه کاسهای؛ در این کمانچه به جای کاسه، از یک صفحه چوبی استفاده میشود. این ساز صدایی ضعیف‌‌تر دارد و برای تمرین مناسب است.
- کمانچه برقی؛ این ساز دارای پیکاپ است و میتواند به آمپلی‌فایر متصل شود. کمانچه برقی برای نواختن در مکان‌های بزرگ و پر سر و صدا مناسب است.
قسمتهای مختلف ساز کمانچه
این ساز از قسمتهای مختلفی تشکیل شده است. این قسمت‌‌ها در کنار یکدیگر، وظیفۀ تولید صدا و نواختن موسیقی را بر عهده دارند. در ادامه به معرفی قسمتهای مختلف ساز کمانچه می‌پردازیم.
کاسه کمانچه
قسمت اول، کاسه است. کاسه طنینی کمانچه از جنس چوب ساخته میشود و به عنوان محفظه صوتی عمل می‌کند. کاسه کمانچه در اندازه‌‌ها و اشکال مختلف ساخته میشود.
این بخش، به دو شکل کروی یا مخروطی ناقص و کاملا تو خالی ساخته میشود و به دسته متصل می‌گردد. بر روی کاسه کمانچه، پوست کشیده میشود و خرک نیز بر روی پوست قرار میگیرد.
کاسه‌های کروی به شکل یک تکه، دو تکه و ترکه‌ای، با در کنار هم قرار دادن ترکه‌ها داخل یک قالب و خم کردن آنها ساخته می‌شوند. کاسه‌های کروی یک تکه، معمولا از جنس چوب گردو هستند؛ هرچند، از سایر چوب‌ها هم برای ساخت آنها استفاده میشود.
کاسه کمانچه عموما در ۳ سایز تولید میشود؛ اما به شکل سنتی، حدود ۲۰ سانتی‌متر، قطر دارد.
در کاسه‌های کمانچه مخروطی ناقص، علاوه بر قسمت جلو کاسه که بر روی آن پوست کشیده میشود؛ بخش پست کاسه نیز کاملا باز است. ازاین‌رو در اصطلاح به آنها «کمانچه پشت باز» می‌گویند. جنس این کاسه‌ها از چوب درخت توت است و این کاسه‌ها به شکل یک تکه ساخته می‌شوند.
برای مطالعه بیشتر دربارۀ انواع چوب‌های استفاده شده در ساخت سازها و ابزار موسیقی، مقاله چوب مناسب برای ساخت ساز را بخوانید.
دسته کمانچه
دسته کمانچه قسمت دیگری است، که از جنس چوب ساخته میشود و محل قرارگیری انگشتان نوازنده است. دسته کمانچه دارای شیطانک، صراطی، گوشیها و پنجه می‌باشد.
دسته کمانچه یک میلۀ چوبی است، که طول آن حدودا ۲۵ سانتی‌متر و قطر آن معمولا ۳.۵ سانتی‌متر است. قسمت بالایی دسته، کمی قطورتر از بخش پایینی آن است. در هنگام خرید ساز، حتما به عرض و ضخامت دسته توجه کنید.
سطح دسته (محل قرارگیری انگشتان نوازنده)، که به آن «گریف» هم می‌گویند؛ باید صیقلی باشد تا در هنگام اجرای قطعات، نوازنده دچار مشکل نشود. گریف معمولا از چوب یا استخوان ساخته میشود.
پوست کمانچه
پوست کمانچه هم از جنس پوست حیواناتی مانند گاو، بز، آهو یا ماهی ساخته میشود و روی دهانۀ کاسه کشیده میشود. پوست کمانچه وظیفۀ ارتعاش و تولید صدا را بر عهده دارد.
درباره پوست کمانچه، دو چیز اهمیت دارد؛ یکی جنس پوست که باید مرغوب باشد و دیگری نصب درست و ماهرانه آن است. در هنگام خرید کمانچه، هم به محل درست قرارگیری خرک بر روی پوست توجه کنید و هم به بافت شفاف و یک‌دست پوست دقت داشته باشید. وجود لکه یا زدگی بر روی پوست، میتواند بر کیفیت صدای ساز موثر باشد.
خرک کمانچه
خرک کمانچه هم قسمت دیگری از آن است، که از جنس چوب، استخوان یا پلاستیک ساخته میشود و روی پوست قرار میگیرد. خرک وظیفه انتقال ارتعاشات پوست به سیمها را بر عهده دارد. طول خرک معمولا ۴ سانتی‌متر و ارتفاع آن ۲ سانتی‌متر است.
خرک کمانچه به شکل قوس‌دار است و آن را در قسمت وسط پوست به حالت اریب و کمی کج قرار می‌دهند. این امر، بعد از اضافه شدن سیم چهارم به کمانچه و برای حل مشکل ناکوک ماندن سیم چهارم انجام میشود.
سیم کمانچه
سیمهای این ساز هم از جنس فلز یا نایلون ساخته می‌شوند و از خرک تا گوشیها کشیده می‌شوند. سیمها وظیفه تولید صدا را بر عهده دارند. در گذشته ساز کمانچه ۳ سیم داشته است؛ اما امروزه این ساز، ۴ سیم دارد. سیمهای کمانچه از قسمت بالا به گوشی‌های کمانچه و از قسمت پایین به سیم‌گیر متصل می‌شوند.
آرشه کمانچه
آرشه یا کمانه کمانچه از جنس چوب ساخته میشود و برای نواختن این ساز مورد استفاده قرار میگیرد. کمانه حدود ۶۰ سانتی‌متر است و کمی انحراف دارد. آرشه دارای موهای اسب است، که به سیمها کشیده میشود. همچنین کمانه به صمغ کلیفون آغشته میشود.
صمغ کلیفون از چه چیزی ساخته میشود؟
صمغ کلیفون از شیره درخت کاج تهیه میشود. این شیره از کاج‌هایی که برای تولید کاغذ کشت می‌شوند، به دست می‌آید. Sticky Business: How Rosin Is Made
گوشی‌های کمانچه
گوشیها قسمت دیگری از این ساز هستند، که از جنس چوب یا فلز ساخته می‌شوند و در انتهای دسته قرار می‌‌گیرند. گوشی کمانچه برای کوک کردن سیمها مورد استفاده قرار میگیرد.
یکی از نکات مهم دربارۀ گوشی‌های کمانچه آن است، که در هنگام چرخاندن، باید به صورت روان حرکت کنند و حرکت پله‌پله نداشته باشند؛ در غیر این صورت، هنگام کوک کردن ساز، با مشکل مواجه خواهید شد. همچنین باید دقت کرد، که بعد از مدتی، گوشیها شل نشوند؛ چون این‌گونه به راحتی ساز از کوک خارج میشود.
شیطانک کمانچه
شیطانک قطعه دیگری است، که از جنس چوب، استخوان یا پلاستیک ساخته میشود و در ابتدای دسته قرار میگیرد. شیطانک وظیفۀ هدایت و تقسیم‌بندی سیمها در بالای دسته و افزایش ارتفاع سیمها از دسته را بر عهده دارد.
صراطی کمانچه
صراطی یا تاج از جنس چوب ساخته میشود و در بالای پنجه قرار میگیرد. صراطی باعث افزایش طول ساز میشود و وظیفه راهنمایی انگشتان نوازنده را بر عهده دارد.
پنجه کمانچه
پنجه یا سرپنجه، از جنس چوب ساخته میشود و در ابتدا و قسمت بالایی دسته قرار می گیرد. پنجه وظیفه اتصال دسته به کاسه را بر عهده دارد. سطح رویی سرپنجه خالی است و چهار گوشی، به صورت دو به دو در طرفین سرپنجه قرار دارند. همچنین صراطی، در انتهای آن قرار میگیرد.
شیوه نواختن کمانچه
برای نواختن بهتر کمانچه باید به یک سری از نکات توجه کنید. اولا برای نواختن بهتر کمانچه، باید به طور مداوم تمرین کرد. در وهله بعدی، استفاده از کتاب‌های آموزشی می تواند به نوازندگان مبتدی در یادگیری نواختن کمانچه کمک کند.
همچنین یک مربی می تواند به نوازندگان در نواختن بهتر این ساز و رفع اشکالات آنها کمک نماید. گوش دادن به موسیقی کمانچه نیز می تواند به نوازندگان در یادگیری تکنیک‌‌های جدید و ارتقای مهارت آنها کمک نماید.
البته نباید فراموش کنید که یادگیری نواختن این ساز به زمان و صبر و حوصله نیاز دارد. با رعایت این نکات، نوازندگان می توانند به نواختن بهتر کمانچه و لذت بردن از این ساز زیبا و دلنشین دست پیدا کنند.
درخواست شرکت در کلاس
از یکی از راه‌های ارتباطی زیر میتوانید با کارشناسان ما در تماس باشید:
اگر دوست دارید ساز کمانچه را به صورت اصولی یاد بگیرید؛ میتوانید با مراجعه به صفحه آموزش آنلاین کمانچه سایت موسیقی فرمات موزیک ثبت‌نام کنید و از دوره‌های این آموزشگاه آنلاین استفاده کنید. همان‌طور که گفتیم، نواختن ساز کمانچه به مهارت و تمرین نیاز دارد. در اینجا به‌طور خلاصه به مراحل نواختن ساز کمانچه اشاره می‌کنیم:
- نشستن؛ نوازنده باید طوری صحیح بنشیند تا به کمر و ستون فقرات او فشار نیاید. بهترین کار، برای نواختن کمانچه، نشستن روی صندلی با ارتفاع مناسب است.
- گرفتن کمانچه؛ کمانچه باید به طور صحیح در دست نوازنده قرار بگیرد. دست چپ نوازنده باید در پشت دسته کمانچه و دست راست نوازنده باید زیر کاسه این ساز قرار بگیرد.
- کوک کردن؛ قبل از نواختن، باید سیمهای کمانچه را کوک کرد. برای کوک کردن سیمها می توان از گوشیها یا دستگاه کوک استفاده کرد.
- گرفتن آرشه؛ آرشه باید به طور صحیح در دست راست نوازنده قرار بگیرد. انگشت شست نوازنده باید روی موهای آرشه و انگشتان دیگر نوازنده باید روی دسته آرشه قرار بگیرد.
- نواختن؛ برای نواختن کمانچه، باید آرشه را روی سیم ها کشید. فشار آرشه روی سیم ها باید متناسب باشد تا صدا به طور صحیح تولید شود.
- انگشت‌گذاری؛ برای نواختن نت‌‌های مختلف، باید انگشتان دست چپ را روی صراطی قرار داد. انگشتان باید به طور صحیح روی صراطی قرار بگیرند تا صدا به طور صحیح تولید شود. یادگیری نواختن کمانچه به زمان و تمرین نیاز دارد. نوازندگان مبتدی می توانند با استفاده از کتاب های آموزشی و یا با کمک یک مربی، نواختن این ساز را یاد بگیرند.
نوازندگان برتر ساز کمانچه
در طول تاریخ، نوازندگان برجسته‌‌ای کمانچه را به زیبایی نواخته‌‌اند و به تکامل این ساز کمک کرده‌‌اند. در دوران باستان، افرادی نظیر باربد و نکیسا مطرح بوده‌اند. در دوره اسلامی، اشخاصی مثل ابونصر فارابی و ابن سینا و صفی‌الدین ارموی در نوازندگی کمانچه دستی بر آتش داشتند. در دوره صفویه، نوازندگانی از قبیل درویش محمد و طاهر ظهوری حضور داشتند. در دوره قاجار، آقا حسینقلی و میرزا عبدالله نوازندگان بنامی بودند.
در دوره معاصر، نیز افرادی مانند ابوالحسن صبا، علی تجویدی، هوشنگ ظریف، رحمت‌الله بدیعی، پرویز یاحقی، داریوش پیرنیاکان، کیهان کلهر، هادی منتظری، اردشیر کامکار، تهمورس پورناظری، علی اکبر شکارچی، صدیق تعریف، سیامک آقایی، بهداد بابایی، مازیار ظهوری و پویا سرایی شهرت بسیار زیادی در نوازندگی این ساز دارند.
این نوازندگان با نواختن کمانچه، تکنیک‌‌های جدیدی را ابداع و به گسترش و ارتقای جایگاه این ساز در موسیقی ایرانی کمک کرده‌‌اند. حتی افرادی مانند استاد کیهان کلهر به معرفی ساز کمانچه در سطح جهان روی آورده‌اند.
قیمت و خرید ساز کمانچه
قیمت ساز کمانچه به عوامل مختلفی مانند نوع کمانچه، کیفیت ساخت، برند و محل خرید بستگی دارد. در اینجا به طور تقریبی قیمت انواع مختلف این ساز آورده شده است:
- کمانچه معمولی؛ از ۱ میلیون تومان تا ۱۰ میلیون تومان؛
- کمانچه آلتو؛ از ۲ میلیون تومان تا ۱۵ میلیون تومان؛
- کمانچه سوپرانو؛ از ۱ میلیون تومان تا ۵ میلیون تومان؛
- کمانچه لری؛ از ۵۰۰ هزار تومان تا ۳ میلیون تومان؛
- کمانچه خراسانی؛ از ۵۰۰ هزار تومان تا ۳ میلیون تومان؛
- کمانچه کاسهای؛ از ۳۰۰ هزار تومان تا ۲ میلیون تومان؛
- کمانچه برقی؛ از ۵ میلیون تومان تا ۲۰ میلیون تومان.
نکات مهم هنگام خرید کمانچه
خرید ساز کمانچه مناسب می تواند به شما در نوازندگی بهتر و لذت بردن بیشتر از این ساز زیبا کمک کند. ابتدا به نوع ساز کمانچه دقت کنید. نوع کمانچه را با توجه به نیاز و سلیقه خود انتخاب کنید. اگر مبتدی هستید، ساز کمانچه معمولی برای شما مناسب‌‌تر است. اگر نوازنده حرفه‌‌ای هستید، می توانید از انواع دیگر ساز کمانچه مانند کمانچه آلتو، کمانچه سوپرانو، کمانچه جَرَف، کمانچه لری، کمانچه خراسانی، کمانچه کاسهای یا کمانچه برقی استفاده کنید.
در وهله بعدی، کیفیت ساخت این ساز را در نظر بگیرید. کمانچه‌‌ای را انتخاب کنید که از کیفیت ساخت بالایی برخوردار باشد. به دقت کاسه، دسته، پوست، خرک، سیم ها، آرشه و گوشی های کمانچه را بررسی کنید. مطمئن شوید که تمام قسمت های کمانچه سالم و بدون نقص هستند.
همچنین باید برند این ساز را در نظر داشته باشید. برندهای معتبر کمانچه، معمولاً کیفیت ساخت بالاتری دارند. می توانید از برندهای معتبر مانند کمانچه‌‌های بحیرایی، کمانچه‌‌های صبا، کمانچه‌‌های دلشاد، کمانچه‌‌های شهناز و کمانچه‌‌های یاحقی استفاده کنید.
قیمت کمانچه را هم باید در نظر داشته باشید. قیمت کمانچه را با توجه به بودجه خود انتخاب کنید. به یاد داشته باشید که همیشه قیمت بالاتر به معنای کیفیت بهتر نیست. می توانید با جستجو در فروشگاه‌‌های مختلف، کمانچه با کیفیت و قیمت مناسب را پیدا کنید.
امتحان کردن کمانچه نیز کاری است که شما باید قبل از خرید آن انجام دهید. قبل از خرید کمانچه، آن را امتحان کنید تا از صدای آن مطمئن شوید. کمانچه را در دست بگیرید و آرشه را روی سیم ها بکشید.
به صدای کمانچه دقت کنید و ببینید که آیا از صدای آن لذت می برید یا خیر. مشاوره با متخصصان، هم تا حد زیادی میتواند به شما کمک کند. اگر در مورد خرید این ساز اطلاعات کافی ندارید، می توانید با متخصصان این حوزه مانند نوازندگان کمانچه، سازندگان کمانچه و یا فروشندگان آلات موسیقی مشورت کنید.
سخن پایانی درباره معرفی ساز کمانچه
در این متن به معرفی ساز کمانچه پرداختیم. برای خرید ساز کمانچه میتوانید به چند روش اقدام کنید. فروشگاه‌‌های آلات موسیقی در سراسر کشور ساز کمانچه را به فروش می‌‌رسانند. فروشگاه‌‌های آنلاین آلات موسیقی نیز کمانچه را می‌فروشند. البته شما میتوانید به طور مستقیم از سازندگان، این ساز را خریداری کنید.
