شناخت انواع تار

تار، یکی از نمادهای اصیل موسیقی ایرانی، سازی زهی- زخمه ای با پیشینه‌ای چندصدساله است، که در فرهنگ موسیقایی ایران، آذربایجان، ارمنستان و برخی کشورهای منطقه جایگاهی ویژه دارد. این ساز نه تنها در اجرای ردیف‌های موسیقی دستگاهی، بلکه در قالب های مدرن و فولکلور نیز حضوری پررنگ دارد.

تنوع در ساختار، مدل تار، جنس مواد اولیه و تکنیک های ساخت، موجب پدید آمدن انواع تار با کاربردها و ویژگی‌های منحصر به فرد شده است. در این مقاله، به شکلی دقیق و جامع، دسته بندی های اصلی و انواع ساز تار را بر اساس کاربرد و مدل‌های رایج بررسی می کنیم.

معرفی انواع تار بر اساس کاربرد

ساز تار را می توان بر اساس عوامل مختلفی دسته بندی کرد. یکی از رایج ترین دسته بندی ها، بر اساس تعداد سیم های ساز است. تارهای قدیمی، معمولاً پنج سیم داشتند؛ اما تارهای امروزی شش سیم دارند. به همین دلیل، گاهی اوقات از اصطلاحات «پنج تار» و «شش تار» برای اشاره به این دو مدل تار استفاده می‌شود.

بر اساس جنس سیم ها هم می‌توان این ساز را دسته بندی نمود. سیم های تار می توانند؛ از جنس های مختلفی مانند فلز (فولاد یا برنج) یا رودۀ حیوانات باشند. جنس سیم‌ها تأثیر زیادی بر صدای ساز دارد. سیم های فلزی صدای زیرتر و شفاف‌تری دارند؛ در حالی که سیم های روده ای، صدای گرم‌تر و نرم‌تری تولید می‌کنند.

نوع کاسه، اندازۀ کاسه، نوع پوست، نوع خرک، نوع مضراب، سبک ساخت و منطقۀ جغرافیایی، معیارهای دیگری هستند که براساس آنها می توان، انواع ساز تار را دسته بندی کرد. البته ضخامت سیم‌های انواع تار هم می تواند؛ با هم متفاوت باشد (ضخامت سیم های سه تار و تار). در این متن، بیشتر به تقسیم‌بندی تار براساس کاربرد و مدل آن می پردازیم. ابتدا به سراغ تقسیم بندی انواع تار، براساس کاربرد می‌رویم.

تار مشقی

تار مشقی یکی از انواع ساز تار براساس کاربرد است. عنوان «مشقی» به سازهایی اطلاق می شود، که به‌طور ویژه برای هنرجویان مبتدی و تمرین های روزانه طراحی شده اند. این تارها با هدف کاهش هزینه و سهولت استفاده، از چوب‌های سبک‌تر مانند چوب توت یا گردوی جوان ساخته می‌شوند. پرده‌بندی این مدل‌ها ساده‌تر است و معمولاً از ۲۲ تا ۲۵ پرده تشکیل می شود؛ تا نوآموزان بتوانند اصول اولیۀ انگشت‌گذاری و کوک را بیاموزند.

ویژگی‌های کلیدی تار مشقی چند مورد است. اولا وزن سبکی دارد. حدود ۱٫۵ تا ۲ کیلوگرم وزن این ساز است و بنابراین برای تمرین‌های طولانی مناسب است. ثانیا پوست نازکی دارد. استفاده از پوست بز با ضخامت ۰٫۳ میلی متر، این ساز را برای تولید صدای شفاف ولی کم حجم مناسب می‌کند.

دستۀ باریک، ویژگی دیگر این ساز است. تار مشقی، طراحی ارگونومیکی دارد که آن را برای تطبیق با دست های کوچک هنرجویان، مناسب می کند. از سوی دیگر قیمت مناسب تار مشقی نیز باعث جذابیت آن می گردد. این ساز بین ۵ تا ۱۵ میلیون تومان (بسته به کیفیت چوب) قیمت‌گذاری می شود. اگر قصد استفاده از آموزش حضوری و یا کلاس آنلاین تار را دارید؛ بهتر است با این تارهای مشقی، کار خود را شروع کنید.

تار معمولی

تار معمولی یا استاندارد، یکی از انواع ساز تار و بهتر بگوییم؛ رایج ترین نوع تار در بین نوازندگان نیمه‌حرفه‌ای و علاقه‌مندان جدی موسیقی است. این سازها از چوب های مرغوب‌تری، مانند شاه‌توت کهنسال یا گردوی بالغ ساخته می شوند و پرده‌بندی دقیق‌تری نسبت به تار مشقی دارند. کاسه این تارها معمولاً از دو بخش مجزا (کاسه و نقاره) تشکیل شده، که با زاویه ای حدود ۳۰ درجه به هم متصل می شوند.

کاربردهای اصلی تار معمولی سه مورد است. کابرد اول، اجراهای خانگی و محفلی است؛ چرا که صدای متعادل و رسای آن برای فضاهای کوچک مناسب است. کاربرد دوم، گروه‌های موسیقی محلی است؛ چرا که تار معمولی با سازهایی، مانند دف و کمانچه هماهنگی خوبی دارد. کاربرد سوم نیز آموزش سطح پیشرفته است.

از این ساز در هنرستان های موسیقی، برای تربیت نوازندگان استفاده می شود. تفاوت تار معمولی با تار مشقی نیز در سه فاکتور است. اولین تفاوت، ضخامت پوست است. در تار معمولی برای طنین عمیق‌تر، از پوست گوساله با ضخامت ۰٫۵ میلی متر استفاده می شود.

تفاوت دوم، در جنس سیم ها است. در تار معمولی، سیم های فولادی و برنجی با درصد خلوص بالاتر ترکیب می شوند. تفاوت سوم نیز در قیمت آن ها است. تار معمولی چیزی بین ۲۰ تا ۵۰ میلیون تومان قیمت گذاری می شود.

تار حرفه‌ای

تار حرفه‌ای یکی از انواع تار است، که اوج هنر ساخت ساز ایرانی را به رخ می کشد و معمولاً توسط استادان بنامی مانند یوسف پوریا یا ابراهیم قنبری مهر ساخته می شود. هر مرحله از ساخت این تارها، یعنی از مرحله انتخاب چوب تا مرحله نصب پرده‌ها، با دقت علمی و تجربه عملی انجام می گیرد.

چوب استفاده شده در این سازها، اغلب از درختان کهنسال جنگل‌های شمال ایران برداشت می‌شود و به مدت ۱۰ تا ۱۵ سال در شرایط کنترل شده خشک می‌شود. مشخصات فنی تار حرفه ای عبارتند از:

• کاسه دوتکه؛ تراشیده شده از چوب یکپارچه با ضخامت متغیر ۸ تا ۱۲ میلی متر.
• پرده‌بندی پیشرفته؛ ۲۸ پرده از جنس روده گوسفند با قابلیت تنظیم دقیق.
• سیم‌های خاص؛ ترکیبی از آلیاژ نقره و فولاد ضدزنگ برای تولید فرکانس های هارمونیک.
• وزن مطلوب؛ حدود ۳ تا ۳٫۵ کیلوگرم برای ایجاد تعادل بین سبکی و استحکام.

قیمت این تارها از ۱۰۰ میلیون تومان شروع می شود و برای مدل های موزه ای، به بیش از ۵۰۰ میلیون تومان می رسد. نوازندگانی مانند محمدرضا لطفی و حسین علیزاده، عمدتاً از این نوع تار در اجراهای خود استفاده می کنند.

معرفی انواع تار بر اساس مدل تار

پس از بررسی مدل‌های مختلف ساز تار بر اساس کاربرد، انواع تار بر اساس مدل تار را هم در ادامه شرح می دهیم.

تار شهنواز

تار شهنواز یکی از انواع تار است، که به افتخار استاد حسین شهناز، اسطوره نوازندگی تار، طراحی شده است. این مدل تار ویژگی های منحصر به فردی دارد که آن را برای اجرای قطعات پیچیده موسیقی دستگاهی ایده آل می کند.

اولا کاسه گلابی‌شکل آن، باعث افزایش حجم صوتی تا ۳۰ درصد، نسبت به تارهای استاندارد می شود. ثانیا دسته پهن آن، با عرض ۴٫۵ سانتیمتر، برای اجرای ویبراسیون های ظریف مناسب است. ثالثا سیم های سنگین آن، با قطر ۰٫۴۵ میلی متر، برای تولید صدای بم و پرطنین تناسب دارد.

تار شهنواز برای اجرای دستگاه‌هایی، مانند شور و ماهور که نیاز به نوانس‌های گسترده دارند و همچنین برای ضبط آثار استودیویی باکیفیت، مورد استفاده قرار می‌گیرد. در بهترین آموزشگاه موسیقی آنلاین خارج از کشور، این نوع تار آموزش داده می شود.

تار شهرام کلهر

این مدل تار با الهام از سبک نوازندگی استاد شهرام کلهر، نوازندگی در ساختار تارهای کلاسیک را به نمایش می گذارد. ویژگی‌های شاخص آن سه مورد است. مورد اول، کاسه کوچک است.

تار شهرام کلهر با قطر ۳۲ سانتیمتری، برای کاهش وزن و افزایش تحرک نوازنده مناسب است. مورد دوم، پرده های فلزی می باشد. ۲۶ پرده از جنس برنج برای دقت کوک بالاتر در این ساز نصب شده است.

مورد سوم هم سیم های نایلونی می باشند، که باعث کاهش کشش سیم ها و تسهیل تکنیک هایی مانند گلیساندو می‌شوند. دو نوآوری در تار شهرام کلهر  صورت گرفته است؛ جایگزینی پوست سنتی با ممبران مصنوعی، برای مقاومت در برابر رطوبت و البته افزودن پیکاپ الکترونیک، برای اتصال به سیستم های صوتی مدرن.

تار آریامهر

تار آریامهر نمونه ای از تلفیق سنت و فناوری های روز است. این مدل تار توسط شرکت های سازنده تجهیزات موسیقی، با همکاری اساتید دانشگاهی توسعه یافته است. در این ساز، چوب گردو و فیبر کربن برای جلوگیری از تغییر شکل ترکیب شده اند.

همچنین در تار آریامهر، سیستم کوک خودکار وجود دارد. در واقع از پیچ های ریزپردازنده‌ای برای تنظیم دقیق سیم‌ها استفاده می‌شود. از سوی دیگر، طراحی ماژولار تار آریامهر باعث شده است، که امکان جداکردن نقاره از کاسه برای حمل‌ونقل آسان وجود داشته باشد. تار آریامهر دو مزیت رقابتی مهم دارد؛ اول، مقاومت در برابر تغییرات دما و رطوبت و مناسب بودن برای تورهای بین‌المللی و دوم، تولید انبوه با قیمتی حدود ۷۰ میلیون تومان.

تار آذربایجانی و تار ایرانی

تار آذربایجانی و تار ایرانی، دو ساز محبوب در منطقه قفقاز و ایران هستند، که ریشه مشترکی دارند؛ اما تفاوت‌هایی نیز در ساختار، صدا و نحوه نوازندگی آنها وجود دارد. هر دو مدل تار از چوب ساخته می‌شوند و دارای کاسه ای هستند، که روی آن پوست کشیده شده است و دسته‌ای که سیم ها روی آن قرار دارند.

با این حال، کاسۀ تار آذربایجانی معمولاً کوچک‌تر و دستۀ آن بلندتر از تار ایرانی است. تعداد سیم های تار آذربایجانی نیز بیشتر است و معمولاً ۱۱ سیم دارد؛ در حالی که تار ایرانی ۶ سیم دارد. صدای تار آذربایجانی، معمولاً زیرتر و شفاف‌تر از تار ایرانی است و نحوۀ نوازندگی آن نیز کمی متفاوت است.

در تار آذربایجانی، بیشتر از تکنیک های مضراب‌گذاری سریع و متوالی استفاده می شود؛ در حالی که در تار ایرانی، تکنیک های مختلفی مانند زخمه، تریل و ریز مورد استفاده قرار می گیرد. ^{Tar alətinin təşəkkül tarixinə dair}

اگر به یادگیری این سازها علاقه دارید؛ آموزشگاه موسیقی فرمات موزیک می‌تواند؛ انتخاب مناسبی برای شما باشد. در این آموزشگاه، می توانید زیر نظر اساتید مجرب، نواختن انواع تار را به صورت حرفه ای بیاموزید.

سخن پایانی درباره انواع تار

شناخت انواع تار بر اساس کاربرد و مدل، نه تنها برای نوازندگان، بلکه برای علاقه مندان به فرهنگ موسیقی ایرانی ضروری است. از تار مشقی ساده تا تار حرفه‌ای استادساز، هر مدل تار، پاسخگوی نیازهای خاصی است. مدل هایی مانند تار شهنواز و تار شهرام کلهر نشان می دهند، که این ساز چگونه می تواند؛ با حفظ هویت تاریخی، خود را با نیازهای نوین تطبیق دهد.

همچنین، تفاوت های ساختاری بین تار آذربایجانی و تار ایرانی گواه غنای موسیقایی منطقه است. انتخاب هر یک از انواع ساز تار، به هدف نوازندگی، سطح مهارت و بودجۀ نوازنده بستگی دارد.