مهم ترین اصطلاحات موسیقی سنتی ایرانی

موسیقی سنتی ایرانی، که به آن موسیقی اصیل یا کلاسیک ایرانی نیز گفته می شود؛ ریشه در فرهنگ و تاریخ کهن این سرزمین دارد. این سبک موسیقی با استفاده از سازها، آوازها، و الگوهای ویژه ای، بازتابی از احساسات، داستان ها، و سنت های قدیمی ایران است. برای درک بهتر ، آشنایی با مفاهیم موسیقی ایرانی برای علاقمندان آن ضروری است. در این مقاله، به بررسی مهم ترین اصطلاحات موسیقی سنتی ایرانی می پردازیم.

تعریف دستگاه در مفاهیم موسیقی ایرانی

«دستگاه» یکی از اصطلاحات موسیقی سنتی است. در موسیقی سنتی ایرانی، دستگاه به مجموعه ای از نغمه ها و مقام های منظم و مرتبط به هم گفته می شود، که ساختار ملودیک یک قطعه موسیقی را شکل می دهند.

دستگاههای موسیقی ایرانی، چارچوب های اصلی موسیقی سنتی ایران هستند و هر دستگاه دارای تعدادی گوشه، مقام و آواز است که به نوازنده یا خواننده اجازه می دهند، تا در قالب آن ها ملودی ها و بداهه نوازی های خود را اجرا کنند.

در مفاهیم موسیقی ایرانی، دستگاه ها نه تنها به عنوان یک مجموعه ملودیک عمل می کنند؛ بلکه هر یک از آن ها بیانگر حالات احساسی و روحی خاصی هستند. برای مثال، دستگاه شور حالتی عاطفی و حزن انگیز دارد، در حالی که دستگاه ماهور فضایی روشن و شادی بخش ایجاد می کند.

در موسیقی سنتی ایرانی، هفت دستگاه اصلی وجود دارد. این دستگاه ها پایه و اساس ساختار موسیقی ایرانی را تشکیل می دهند و از طریق آن ها موسیقی دانان به تنظیم و اجرای موسیقی های مختلف می پردازند. دستگاه های اصلی موسیقی ایرانی عبارتند از:

• شور
• سه گاه
• چهارگاه
• ماهور
• همایون
• راست پنجگاه
• نوا

دستگاه‌ها به موسیقی ایرانی چارچوب و قالبی ویژه می‌بخشند، که نه تنها ملودی‌ها، بلکه عواطف و احساسات مختلف را دربرمی‌گیرند. آشنایی با دستگاه‌ها برای نوازندگان و خوانندگان ضروری است؛ زیرا در هر اجرا، بخش‌های مختلف دستگاه را با هم ترکیب کرده و موسیقی را به شکلی بداهه اجرا می‌کنند.

آموزشگاه موسیقی ایرانی آنلاین می‌تواند؛ به علاقه‌مندان این امکان را بدهد که با بهره‌گیری از منابع و ابزارهای دیجیتال، با دستگاه‌ها آشنا شوند و به‌طور مؤثری مهارت‌های خود را در این زمینه تقویت کنند. دستگاه‌ها همچنین به شنونده کمک می‌کنند، تا از زیبایی‌ها و تنوع احساسی موسیقی سنتی ایرانی بهره‌مند شوند.

ردیف در موسیقی سنتی ایرانی

ردیف، یکی از اصطلاحات موسیقی سنتی است و به صورت شفاهی و نسل به نسل، از استادان موسیقی به شاگردان منتقل شده و در گذر زمان به شکل های مختلفی تنظیم و تدوین شده است. هر استاد موسیقی ممکن است؛ نسخه ای خاص از ردیف داشته باشد، که بر اساس تفسیر و برداشت شخصی او از موسیقی و تجربه اش شکل گرفته است.

ردیف ها، شامل هفت دستگاه اصلی موسیقی ایرانی و پنج آواز مشتق از این دستگاه ها هستند. این مجموعه ها، از گوشه ها و مقام های مختلفی تشکیل شده‌اند، که به نوازنده یا خواننده اجازه می دهند؛ در حین اجرای موسیقی، از ترکیبات متنوعی استفاده کند. هر دستگاه یا آواز، معمولاً با یک ملودی اصلی یا مقام آغاز می شود و به تدریج به گوشه های دیگر حرکت می کند. ردیف در موسیقی سنتی ایرانی، به دو دسته اصلی تقسیم می شود.

دسته اول «ردیف آوازی»، که مجموعه ای از ملودی ها و گوشه هایی است، که مخصوص آواز و خوانندگی هستند. در ردیف آوازی، تمرکز اصلی بر روی نحوه اجرای صدای انسان و استفاده از شعر و کلام است. دسته دوم «ردیف سازی» است. این نوع ردیف، به اجرای سازهای مختلف اختصاص دارد و شامل الگوهای ملودیک و ریتمیک، متناسب با سازهای موسیقی سنتی مانند تار، سنتور، نی و کمانچه است.

ردیف ها نه تنها برای آموزش و یادگیری موسیقی سنتی ایرانی اهمیت دارند؛ بلکه به عنوان منبعی برای خلاقیت و بداهه نوازی نیز مورد استفاده قرار می گیرند. نوازندگان و خوانندگان ماهر با فراگیری ردیف ها می توانند؛ از آن ها به عنوان چارچوبی برای خلق ملودی های جدید یا اجرای بداهه استفاده کنند.

آشنایی با ردیف همچنین به هنرمندان کمک می کند تا به درک عمیق تری از موسیقی سنتی ایران برسند و به شکلی اصیل و معتبر موسیقی را اجرا کنند. در طول تاریخ، استادان برجسته موسیقی سنتی ایرانی نسخه های مختلفی از ردیف را تنظیم و اجرا کرده اند. برخی از این ردیف ها شهرت جهانی دارند و به عنوان منابع آموزشی در موسیقی سنتی ایرانی مورد استفاده قرار می گیرند. از جمله این استادان می توان به میرزا عبدالله، علی اکبر شهنازی و نورعلی برومند اشاره کرد.

اصطلاح گوشه در مفاهیم موسیقی ایرانی

گوشه در اصطلاحات موسیقی سنتی ایرانی، به یکی از اجزای اصلی دستگاه ها و آوازها گفته می شود. گوشه ها به عنوان واحدهای ملودیک و ساختاری درون دستگاه ها، نقشی کلیدی در تنظیم و اجرای موسیقی دارند. هر گوشه نمایانگر یک ملودی کوچک و منظم است که در قالب دستگاه ها و آوازهای مختلف موسیقی سنتی ایرانی جای می گیرد. ویژگی های گوشه را می توان موارد زیر عنوان کرد:

1. ملودیک بودن؛ گوشه ها ملودی های کوچکی هستند که درون دستگاه یا آواز اجرا می شوند. آن ها به طور معمول دارای نغمه ها و الگوهای خاصی هستند که به نوازندگان و خوانندگان کمک می کنند تا در قالب دستگاه ملودی های متنوعی خلق کنند.
2. تکرارپذیری و تغییرپذیری؛ گوشه ها می توانند به طور مکرر در طول اجرای یک قطعه موسیقی تکرار شوند و به همین دلیل، نوازندگان و خوانندگان می توانند با تغییرات و تفسیرهای مختلف، به موسیقی عمق و تنوع بدهند.
3. تعبیر و تفسیر؛ هر گوشه به نوازندگان این امکان را می دهد که با تعبیر و تفسیر خاص خود، به اجرا و بداهه نوازی بپردازند. این جنبه از موسیقی ایرانی به ویژه در بداهه نوازی ها و اجرای زنده اهمیت زیادی دارد.
4. پیدایش از دستگاه ها؛ گوشه ها به طور معمول از درون دستگاه ها و آوازها نشأت می گیرند و به همین دلیل، درک هر گوشه نیاز به شناخت دستگاه و ساختار آن دارد.

تعریف درآمد در موسیقی

یکی دیگر از مفاهیم موسیقی ایرانی، «درآمد» است. درآمد یکی از اجزای مهم و بنیادی در ساختار موسیقی سنتی ایرانی است. این اصطلاح به بخش ابتدایی یک قطعه موسیقی، ساز یا آواز اشاره دارد که وظیفه آماده سازی فضای شنیداری برای بخش های بعدی اجرا را بر عهده دارد.

این بخش به نوازندگان و خوانندگان کمک می کند تا با ساختار و الگوهای موسیقی آشنا شوند و به راحتی وارد قسمت های پیچیده تر و اصلی موسیقی شوند. درآمد می تواند به عنوان نقطه شروع برای بداهه نوازی و تفسیرهای مختلف استفاده شود و به نوازندگان امکان می دهد تا به طور خلاقانه به اجرای موسیقی بپردازند. از ویژگی های درآمد می توان موارد زیر را ذکر کرد:

• مقدمه ای ملودیک؛ درآمد به طور معمول شامل ملودی های ملایم و ساده است که به تدریج پیچیدگی های موسیقی را معرفی می کند. این بخش به گونه ای طراحی شده است که گوش شنونده را به آرامی به فضای موسیقی وارد کند.
• آماده سازی برای گوشه ها؛ درآمد به عنوان مقدمه، زمینه را برای ورود به گوشه ها و قسمت های مختلف دستگاه ها و آوازها فراهم می آورد. این بخش معمولاً ملودی های پایه ای از گوشه ها و مقامات را به نمایش می گذارد.
• تدوین با ساختار خاص؛ درآمد ممکن است دارای ساختار و الگوهای خاصی باشد که متناسب با دستگاه یا آواز مورد نظر تنظیم شده است. این ساختار به نوازندگان و خوانندگان کمک می کند تا به راحتی وارد بخش های پیچیده تر موسیقی شوند.
• ساز و آواز؛ در اجرای سازها، درآمد به عنوان یک بخش مستقل و مهم اجرا می شود، در حالی که در آوازها، درآمد به صورت همزمان با بخش های دیگر به اجرا درمی آید. این بخش به نوعی مقدماتی است که راه را برای بخش های بعدی هموار می کند.

پیش درآمد در اصطلاح موسیقی سنتی

پیش درآمد یکی از اصطلاحات موسیقی سنتی ایرانی است که به نوعی مقدمه برای یک قطعه یا اجرا شناخته می شود. پیش درآمد به بخش ابتدایی یک اجرا اشاره دارد، که به طور خاص برای آماده سازی فضای شنیداری و معرفی دستگاه یا آواز مورد نظر طراحی شده است. این بخش به نوازنده و شنونده این امکان را می دهد، که به تدریج وارد فضای موسیقی شود و با ساختار و حال و هوای قطعه آشنا گردد. پیش درآمدها در دستگاه های مختلف موسیقی سنتی ایرانی ویژگی های خاصی دارند و به شکل های متفاوتی اجرا می شوند. به برخی از نمونه های پیش درآمد در دستگاه های مختلف اشاره می کنیم:

1. پیش درآمد شور؛ پیش درآمدی که در دستگاه شور اجرا می شود، معمولاً با ملودی های ملایم و ساده شروع شده و به تدریج به پیچیدگی های بیشتری می رسد. این پیش درآمد به طور معمول فضای عاطفی و احساسی دستگاه شور را معرفی می کند.
2. پیش درآمد ماهور؛ پیش درآمدی در دستگاه ماهور می تواند شامل ملودی های روشن و شاداب باشد که به تدریج به قسمت های پیچیده تر موسیقی وارد می شود. این پیش درآمد معمولاً حالت روشن و شادی بخش دستگاه ماهور را نمایان می سازد.
3. پیش درآمد همایون؛ پیش درآمدی که در دستگاه همایون اجرا می شود، ممکن است ملودی هایی عمیق و احساسی را شامل شود که به تدریج به گوشه های پیچیده تر وارد می شود. این پیش درآمد می تواند حس و حال دستگاه همایون را به خوبی منتقل کند.

 پرده و نیم پرده در اصطلاحات موسیقی سنتی

«پرده» و «نیم پرده» دو مورد از مفاهیم موسیقی ایرانی هستند، که به توصیف فواصل صوتی میان نت‌ها و همچنین ساختار ملودی‌ها و مقامات موسیقی مربوط می‌شوند. درک اصطلاحات موسیقی ایرانی برای نوازندگان و خوانندگان موسیقی سنتی ضروری است، زیرا آن‌ها بخش‌های اصلی ساختار موسیقی را تعیین می‌کنند. آموزشگاه موسیقی آنلاین خارج از کشور می‌تواند به افرادی که در خارج از ایران به یادگیری موسیقی سنتی ایرانی علاقه‌مند هستند، کمک کند تا با  مفاهیم موسیقی ایرانی به‌طور دقیق آشنا شوند و مهارت‌های خود را بهبود بخشند.

پرده (در زبان انگلیسی Tone) به فاصله ای میان دو نت گفته می شود، که برابر با دو نیم پرده است. در اصطلاح موسیقی سنتی ایرانی، پرده به عنوان واحد اصلی برای اندازه گیری فواصل ملودیک و هارمونیک مورد استفاده قرار می گیرد.

نیم پرده (در زبان انگلیسی Semitone) به فاصله ای بسیار کوچک تر از پرده اشاره دارد. نیم پرده کوچک ترین واحد فاصله ای در موسیقی سنتی ایرانی و موسیقی غربی است که فاصله ای برابر با یک نیمه نت دارد.  از ویژگی های پرده و نیم پرده به موارد زیر توجه کنید:

• فاصله صوتی؛ پرده معادل فاصله ای است که در آن دو نت با یکدیگر دارای فاصله دو نیم پرده ای هستند. به عنوان مثال، فاصله میان نت های دو و رِ در سیستم موسیقی غربی معادل یک پرده است. نیم پرده معادل فاصله ای است که در آن دو نت تنها یکدیگر را با تغییر مقدار بسیار کم از هم فاصله دارند. به عنوان مثال، فاصله میان نت های دو و دو دیز (یا دو بمل) در سیستم موسیقی غربی معادل یک نیم پرده است.
• نقش در ساختار موسیقی؛ پرده ها به عنوان واحدهای اصلی در ساختار ملودی ها و مقامات موسیقی ایرانی به کار می روند. این فواصل به تعیین موقعیت و تنوع نت ها در دستگاه ها و گوشه ها کمک می کنند.
• نقش در مقامات؛ نیم پرده ها به ایجاد فواصل دقیق و پیچیده در مقامات و دستگاه ها کمک می کنند. این فواصل به نوازندگان و خوانندگان این امکان را می دهند که به دقت بیشتری ملودی ها و نغمه ها را تنظیم کنند.

نکته پایانی درباره اصطلاحات موسیقی سنتی ایرانی

موسیقی سنتی ایرانی با استفاده از اصطلاحات و مفاهیم خاص خود، به خلق و اجرای موسیقی با غنای احساسی و ساختاری پرداخته است. درک دقیق اصطلاحات موسیقی سنتی به نوازندگان و شنوندگان کمک می‌کند، تا به عمق بیشتری از موسیقی سنتی ایران دست یابند و به شکلی اصیل و معتبر از این هنر کهن بهره‌برداری کنند. آموزشگاه آنلاین موسیقی ایرانی فرمات موزیک می‌تواند به علاقه‌مندان این امکان را بدهد، که به راحتی به این مفاهیم موسیقی ایرانی دسترسی پیدا کنند و مهارت‌های خود را در این زمینه تقویت نمایند.