دستگاههای موسیقی ایرانی

هنر نوازندگی یک هنرمند زمانی تکمیل می‌شود، که او توانایی بداهه نوازی را داشته باشد! برای رسیدن به این مهارت، فرد باید دستگاههای موسیقی ایرانی و گوشه‌های سازنده آن را بشناسد، تا در نهایت با چیدن نت‌ها در کنار یکدیگر، قطعه جدید را بنوازد. دستگاههای موسیقی سنتی ایرانی، عبارتند از دستگاه همایون، دستگاه شور، دستگاه ماهور، دستگاه نوا، دستگاه سه‌گاه، دستگاه چهارگاه و دستگاه راست پنجگاه؛ یعنی ۷ چهارچوب محکم برای ساخت ملودی‌های سنتی!

دستگاههای موسیقی سنتی، بر اساس مضمون قطعه و هدف نوازنده انتخاب می‌شوند؛ برای مثال، دستگاه شور اغلب برای بیان غم و اندوه و در نهایت، امید به اتمام غم به کار می‌رود؛ در حالی که دستگاه همایون، حسی اشرافی‌گونه و اندیشناک به شنونده القا می‌کند! برای نمایش عظمت و شکوه یا ارائه مضامین جشن و پیروزی نیز راست پنجگاه بهترین گزینه خواهد بود.

هر دستگاه، الفبای خاص خود را دارد، که به آن‌ها گوشه می‌گویند؛ از قرار گرفتن گوشه‌های مختلف در کنار هم، یک قطعه موسیقی ساخته می‌شود! گوشه‌هایی که به یکی از دستگاههای موسیقی سنتی نسبت داده می‌شوند؛ از نظر گام و فاصله نت‌ها با یکدیگر شباهت دارند و در نتیجه، هم‌خانواده هستند.

معمولا به علاقه‌مندان آموزش موسیقی سنتی، توصیه می‌شود؛ تا آشنایی هر چند مختصر با انواع دستگاه داشته باشند. این موضوع به‌طور خاص، در بهترین آموزشگاه موسیقی ایرانی آنلاین و حضوری مورد توجه قرار می‌گیرد. در ادامه این مطلب، توضیحات بیشتری درباره انواع دستگاه موسیقی سنتی ارائه خواهیم داد؛ همچنین نکاتی را درباره آوازهای موسیقی ایرانی بیان می‌کنیم.

معرفی انواع دستگاههای موسیقی ایرانی

در موسیقی سنتی ایرانی، ۷ دستگاه وجود دارند که اولین بار توسط «علی اکبر خان فراهانی» معرفی شدند. گوشه‌های موجود در هر دستگاه، مانند کلماتی هستند که با قرار گرفتن در کنار یکدیگر، می‌توانند؛ یک قطعه موسیقی را ایجاد نمایند! گوشه‌ها نیز در اصل واژه‌هایی هستند، که از قرار گرفتن نت‌های موسیقی با گام و فاصله مشخص از یکدیگر، ساخته می‌شوند.

نام انواع دستگاه، از مهم ترین اصطلاحات موسیقی سنتی ایرانی هستند، که باید با آن‌ها آشنا شوید! در ادامه، دستگاههای موسیقی ایرانی را همراه با گوشه‌ها یا نغمه‌های آن‌ها معرفی می‌کنیم.

دستگاه موسیقی شور

فراگیرترین دستگاه در موسیقی سنتی ایرانی، دستگاه شور است، که تقریبا مادر سایر دستگاه‌ها به حساب می‌آید! بسیاری از آهنگ‌ها و آوازهای معروف در موسیقی ایرانی، در این دستگاه متولد شده‌اند. گوشه‌هایی که در دستگاه شور وجود دارند؛ در دو ردیف «محمود کریمی» و «میرزا عبدالله» دسته‌بندی می‌شوند، که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• درآمد
• شهناز
• رضوی
• سلمک
• نغمه
• کرشمه
• حزین
• مجلس افروز
• بیات کرد
• مثنوی
• ضرب اصول
• شهر آشوب

جالب است بدانید، که از سایر دستگاه‌ها به راحتی می‌توان، به دستگاه شور وارد شده و تنوع لازم را در قطعه ایجاد نمود. این کار در موسیقی، تحت عنوان «پرده گردانی» نامیده می‌شود. از محبوب‌ترین ترانه‌هایی که در دستگاه شور نواخته و خوانده شده‌اند؛ می‌توان به «یاد ایام» از محمدرضا شجریان و سرود «ای ایران» اشاره کرد.

دستگاه موسیقی همایون

یکی از پرطرفدارترین دستگاههای موسیقی سنتی ایرانی، دستگاه همایون است، که قطعاتی شاهانه خلق می‌کند. از شناخته‌شده‌ترین کاربردهای دستگاه موسیقی سنتی همایون، می‌توان به موسیقی زورخانه‌ای اشاره کرد. انواع قطعاتی که در دستگاه همایون نواخته می‌شوند؛ شامل گوشه‌های زیر هستند:

1. درآمد اول و دوم
2. چهار مضراب
3. زنگ شتر
4. چکاوک
5. بیداد
6. لیلی و مجنون
7. راوندی
8. نوروز صبا
9. نوروز خارا
10. شوشتری
11. رنگ فرح
12. طرز
13. نی‌داوود
14. سوز و گداز
15. نوروز عرب
16. جامه دران
17. میگلی

موارد یاد شده، تنها تعداد محدودی از مهم‌ترین نغمه‌ها در دستگاه همایون هستند. به عنوان یک نمونه قطعه مشهور، که در دستگاه همایون نواخته شده است؛ می‌توان به «غوغای ستارگان» اثر همایون خرم اشاره کرد.

دستگاه موسیقی سنتی نوا

اگر هدف از نواختن یک قطعه موسیقی، ایجاد اشتیاق و حس دلتنگی در شنونده باشد؛ دستگاه نوا به عنوان چهارچوب اصلی انتخاب می‌شود. با کمک گوشه‌های زیر می‌توان، ملودی‌های دلربایی ایجاد نمود، که احساس غم و شادی را به یک نسبت در شنونده برانگیزند:

• رهاوی
• عشاق
• حسینی
• خجسته
• نهفت
• کرشمه
• حزین
• عشیران
• زنگوله
• آواز مسیحی
• رنگ نوا
• درآمدها
• مُحَیِّر
• مُجَسلی

یکی از بهترین ویژگی‌های این مورد از دستگاههای موسیقی ایرانی، این است که از دستگاه نوا می‌توان، به راحتی به دستگاههای دیگر وارد شد! از نمونه آهنگ‌هایی که با کمک گوشه‌های دستگاه نوا نواخته شده‌اند؛ می‌توان به «ای دل اگر عاشقی» از علیرضا افتخاری و «نی‌نوا» از استاد حسین علیزاده اشاره کرد.

دستگاه موسیقی ایرانی ماهور

اگر در بین دستگاههای موسیقی سنتی ایرانی، به دنبال دستگاهی هستید، که برای نواختن انواع موسیقی شاد به کار رود؛ می‌توانید از دستگاه ماهور کمک بگیرید. قطعاتی که با کمک گوشه‌های دستگاه ماهور نواخته می‌شوند؛ اغلب در مراسم شادی، اعیاد و جشن‌ها به کار می‌روند.

البته در بین قطعاتی که در این دستگاه موسیقی سنتی نواخته می‌شوند؛ مواردی نیز مانند «مرغ سحر» از مرتضی نی‌داوود وجود دارند، که با یک ملودی آرام، در ذهن‌ها ماندگار شده‌اند. از مهم‌ترین گوشه‌های دستگاه ماهور، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. درآمد
2. مقدمه داد
3. خسروانی
4. دلکش
5. شکسته
6. نهیب
7. رنگ شلخو
8. کرشمه
9. ساقی نامه
10. راک هندی
11. اصفهانک
12. نیشابورک
13. خاوران
14. آواز
15. ماهور صغیر
16. حزین
17. حصار
18. زیر افکند

دستگاه موسیقی ایرانی سه گاه

یکی دیگر از دستگاههای موسیقی ایرانی، دستگاه سه‌گاه است که برای توصیف آن، سوزناک بودن و القای حس غم بهترین عبارت است! در واقع، اکثر قطعاتی که به کمک گوشه‌های دستگاه سه‌گاه نواخته می‌شوند؛ غمگین هستند؛ به‌طوری که گاه اشک شنونده را جاری می‌سازند! البته ملودی‌های شادی نیز در برخی گوشه‌های سه‌گاه ساخته شده‌اند، که کاملا شاد و طرب‌انگیز به نظر می‌رسند؛ اما در هر حال ته‌مایه‌ای از غم در آن‌ها حس می‌شود!

از نمونه آهنگ‌های نواخته شده در این مورد از دستگاههای موسیقی سنتی، می‌توان به «گل اومد بهار اومد»، «رسوای زمانه» همایون خرم و آلبوم «در خیال» از استاد شجریان اشاره کرد. دقت کنید که موسیقی سه‌گاه عامیانه است و از این نظر، با دستگاه همایون (موسیقی اشرافی) تفاوت دارد. از گوشه‌های دستگاه سه‌گاه می‌توان موارد زیر را نام برد:

• درآمد
• زنگ شتر
• زابل
• کرشمه
• مثنوی
• مویه
• حزین
• مخالف
• قفقازی
• شاه ختایی
• مسیحی
• بسته نگار

دستگاه چهارگاه؛ چهارچوب موسیقی حماسی و ملی

یکی دیگر از دستگاههای موسیقی سنتی، که اغلب برای نواختن قطعات حماسی، ملی و افتخارآمیز به کار می‌رود؛ دستگاه چهارگاه است که در نواختن برخی نت‌ها، به دستگاه سه گاه شباهت دارد. از نظر برخی بزرگان موسیقی سنتی ایران، دستگاه موسیقی چهارگاه نسبت به دستگاه شور، قدمت بیشتری داشته و از این نظر می‌توان، آن را بنیاد و اصالت موسیقی سنتی ایرانی دانست.

چهارگاه دستگاهی کامل است، که ویژگی‌های شور، همایون و ماهور را به صورت همزمان می‌تواند؛ داشته باشد! از گوشه‌های این دستگاه غنی می‌توان، به موارد زیر اشاره کرد:

1. درآمد
2. شب فرح
3. رهامی
4. چهارپاره
5. پهلوی
6. مغلوب
7. منصوری
8. تصنیف
9. حصار
10. رجز
11. مخالف
12. زنگوله
13. کرشمه
14. شاه ختایی
15. حدی
16. ناقوس

اگر می‌خواهید؛ آهنگ‌های نواخته شده در دستگاه چهارگاه را شنیده و گوش خود را با آن آشنا سازید؛ می‌توانید به آلبوم‌های «نخستین دیدار بامدادی» از کیهان کلهر و آلبوم «دستان» از پرویز مشکاتیان گوش دهید.

راست پنجگاه؛ دستگاه موسیقی ایرانی برای نوازندگان برتر!

اغلب نوازندگان برتر موسیقی ایرانی، دستگاه راست پنجگاه را به عنوان بهترین و تخصصی‌ترین دستگاههای موسیقی ایرانی می‌دانند؛ به‌طوری که از نظر این افراد، کسی که بتواند مبانی دستگاه راست پنجگاه را به خوبی درک کند؛ در اصل به رموز مرکب‌نوازی دست یافته است. البته شباهت‌هایی بین این دستگاه با دستگاه ماهور وجود دارد، که عمده آن را می‌توان در «درآمد» آن‌ها مشاهده کرد.

بنا بر تقسیم‌بندی‌های موسیقی ایرانی، در دستگاه راست پنجگاه موسیقی سنتی، حدود ۴۰ گوشه وجود دارند، که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• درآمد
• خسروانی
• ناقوس
• نغمه روح افزا
• پنج گاه
• نیریز
• بحر نور
• بیات عجم
• سپهر
• فرنگ
• ماوراء النهر
• نیریز کبیر
• نیریز صغیر
• لیلی و مجنون
• فرود
• نفیر
• پروانه

آلبوم‌های «ساز نو آواز نو» از شهرام ناظری و «راز و نیاز» از حسین علیزاده، از بهترین نمونه‌های آهنگ در دستگاه راست پنجگاه هستند.

ارتباط آواز با دستگاههای موسیقی ایرانی

هر یک از دستگاههای موسیقی سنتی ایرانی، شامل آوازهایی هستند، که با گوشه‌های خاص خود اجرا می‌شوند. از انواع آوازهای سنتی ایرانی می‌توان، به مواردی اشاره کرد، که در ادامه می‌آیند.

آواز افشاری

آواز افشاری، شامل گوشه‌های افشاری، عبری، صدری، صبری، عاشق کش، مسیح، زنگنه، دل انگیزان، ایلخانی و مانند آن‌ها است. این نوع آواز، دلپسند و در عین حال غم‌انگیز است!

آواز دشتی

گاهی اوقات ممکن است؛ آواز دشتی را تحت عنوان «موسیقی شمال» نیز بشناسند. گوشه‌های آواز دشتی شامل دشتی، گیلکی، دیلمان، خجسته، عشاق، طرب انگیز، کتایونی، چهار تحریر، شهناز، شهرآشوب و مثنوی دشتی هستند.

آواز ابوعطا

آواز ابوعطا از نظر ساختار، با دستگاه شور شباهت زیادی دارد و سوزناک است. از نمونه‌های این نوع آواز می‌توان، به اذان و قرائت قرآن اشاره کرد.

آواز بیات اصفهان

اغلب تصنیف‌های دلنشینی که احساس آرامش به شنونده القا می‌کنند؛ از نوع «بیات اصفهان» هستند. معروف‌ترین آهنگی که بر اساس گوشه‌های بیات اصفهان نواخته شده، سرود «یار دبستانی من» است.

آواز بوشهر

در میان انواع آوازهای موسیقی سنتی ایران، آواز بوشهر، به عنوان یکی از آوازهای شاد، پر انرژی و ریتم‌دار به حساب می‌آید!

آواز بیات کرد (کرد بیات)

آواز بیات کرد، از آوازهای اصیل و پرکاربرد ایرانی است و ملودی‌های آرام و دلنشینی دارد. البته بیات کرد، در اصل یک گوشه در دستگاه شور است، که برای موسیقی، آواز و تصنیف به کار می‌رود.

جزئیات کرد بیات به اندازه‌ای است، که احساسات متنوع و عمیقی را می‌تواند؛ نشان دهد. تفاوت اصلی بیات کرد با دشتی، گام شروع آن‌ها است که برای بیات کرد، درجه چهارم دستگاه شور و برای دشتی، درجه سوم آن استفاده می‌شود. همین مساله، تفاوت‌های احساسی و ملودیک این دو نوع آواز را مشخص می‌سازد.

چگونه می‌توان دستگاههای موسیقی ایرانی را آموخت؟

برای کسانی که در سطح قابل قبولی از آموزش موسیقی هستند؛ یادگیری دستگاههای موسیقی ایرانی می‌تواند؛ در تقویت مهارت آن‌ها موثر باشد. دستگاههای موسیقی سنتی ایرانی، تنها در آموزشگاه‌های معتبر به افراد آموزش داده می‌شوند. بنابراین اگر قصد آموزش موسیقی آنلاین را دارید؛ بد نیست قبل از هر چیز، درباره دانش اساتید آموزشگاه مورد نظر خود در این زمینه، تحقیق کنید.

فرمات موزیک را می‌توان بهترین آموزشگاه موسیقی ایرانی دانست، که با آموزش هر چه بهتر دستگاههای موسیقی سنتی به هنرجویان خود، در راستای بهبود مهارت‌های آن‌ها تلاش می‌کند. چنانچه قصد دارید؛ اطلاعات بیشتری درباره موسیقی دستگاهی ایرانی، و کاربرد دستگاههای مختلف در موسیقی سنتی به دست آورید؛ می‌توانید با اساتید فرمات موزیک در ارتباط باشید.