یکی از سازهای مضرابی مهم موسیقی سنتی آذربایجان، تار آذربایجانی است. در این متن منظور ما از آذربایجان، منطقه آذری نشین ایران و کشور آذربایجان است.

این ساز با صدای گرم و دلنشین خود، نقش مهمی در بیان احساسات و روایت داستان‌های مردم این منطقه داشته است. این نوع تار نه تنها یک ساز موسیقی، بلکه نمادی از فرهنگ و هویت مردم آذربایجان است.

این تار آذری در طول تاریخ تکامل یافته و به شکل امروزی خود رسیده است. این ساز از نظر ساختار و نحوه نوازندگی، با سایر سازهای مضرابی، از جمله تار ایرانی، تفاوت‌هایی دارد. این تفاوت‌ها باعث شده است که ساز تار آذربایجانی صدای منحصربه‌فردی داشته باشد و در موسیقی آذربایجان جایگاه ویژه‌ای پیدا کند.

معرفی تار آذربایجانی

ساز تار آذربایجانی، گوهری از میراث موسیقایی قفقاز و شرق است که صدای آن قرن‌هاست در دل فرهنگ آذربایجان طنین انداز شده است. این ساز زهی زخمه‌ای، با کاسه دوپوک و سیم‌های پرطنینش، نه تنها ابزاری برای اجرای موسیقی، بلکه نمادی از هویت، تاریخ و عواطف مردم این خطه است.

تار آذری در مراسم عرفانی، جشن‌ها، سوگواری‌ها و حتی رویدادهای سیاسی نقش محوری داشته و به عنوان پلی بین گذشته و حال، سنت و مدرنیته عمل می‌کند. امروزه این ساز در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت شده و در سراسر جهان به عنوان یکی از پیچیده‌ترین سازهای شرقی شناخته می‌شود.

به بیان دیگر تار آذربایجانی یک میراث فرهنگی است، که باید حفظ و به نسل‌های آینده منتقل شود. آموزش نوازندگی این نوع تار به جوانان و حمایت از هنرمندان این عرصه می‌تواند؛ به حفظ و تداوم این میراث گرانبها کمک کند.

نوازندگان تار آذربایجانی با استفاده از تکنیک‌های خاص خود، قطعات موسیقی متنوعی را اجرا می‌کنند. این قطعات می‌توانند شامل موسیقی مقامی، موسیقی عاشیقی و سایر فرم‌های موسیقی سنتی آذربایجان باشند.

این نوع تار، همچنین در اجرای موسیقی‌های گروهی و ارکسترال نیز نقش مهمی ایفا می‌کند. امروزه، این تار به عنوان یکی از سازهای برجسته موسیقی جهانی، شناخته می‌شود و در بسیاری از کشورها مورد توجه قرار گرفته است.

این ساز در جشنواره‌های موسیقی بین‌المللی و کنسرت‌های موسیقی کلاسیک، به نمایش گذاشته می‌شود و مورد استقبال علاقه‌مندان به موسیقی قرار می‌گیرد.

اگر پس از مطالعه این قسمت از متن، به ساز تار آذربایجانی علاقمند شدید؛ توصیه می‌کنیم سراغ آموزش دیدن و یادگیری این ساز بروید. آموزش تار به روش گوشی یا نت خوانی و البته به روش مجازی و آنلاین صورت می‌پذیرد.

تاریخچه تار آذری

پژوهش‌ها نشان می‌دهد؛ اصل ساز تار آذربایجانی به سازهای زهی باستانی، مانند «تنبور» و «چنگ» در تمدن‌های میانرودان و قفقاز باز می‌گردد. در سنگ‌نگاره‌های منطقه «گوبوستان» آذربایجان (به قدمت ۴۰۰۰ سال)، نقوشی از سازهای شبیه به تار وجود دارد، که نشان‌دهنده پیشینه کهن این ساز در منطقه است.

با گسترش اسلام در قفقاز، موسیقی مقامی آذربایجان تحت تأثیر عرفان ایرانی و ترکی قرار گرفت. در این دوره، سازهایی مانند «بربط» و «عود» به تدریج جای خود را به سازهای محلی مانند تار آذری دادند.

در سده ۱۵ میلادی، شاعران و موسیقی‌دانانی، مانند «نسیمی» و «شاه اسماعیل خطایی» از تار در اشعار خود یاد کرده‌اند. دوره طلایی برای ساز تار آذربایجانی، قرن ۱۸ و ۱۹ میلادی بوده است.

در این دوره، این ساز به شکل امروزی خود نزدیک شد. «میرزا صادق اسد اوغلو» (معروف به صادقجان)، نوازنده نامدار آذربایجانی، با افزودن سیم‌های «واخوان» و اصلاح ساختار کاسه، انقلابی در صدادهی تار ایجاد کرد.

او پرده‌های فلزی را جایگزین پرده‌های نخی کرد، که دقت نوازندگی را افزایش داد. در همین دوران، تار به عنوان ساز اصلی در اجرای «مقام‌های آذربایجانی» (مانند «راست»، «شور» و «سهگاه») تثبیت شد.

در قرن بیستم، تار آذربایجانی به ابزاری، برای حفظ هویت ملی در برابر سیاست‌های همگون‌ساز شوروی تبدیل شد. هنرمندانی مانند «عزیر حاجیبیگوف»، بنیانگذار اپرا در آذربایجان، تار را در آثار سمفونیک خود به کار بردند.

پس از استقلال کشور آذربایجان در ۱۹۹۱، این ساز به نمادی از غرور ملی تبدیل شد و امروزه نوازندگانی، مانند «مهربان علیوا» و «بهمن قیطاسی» آن را به جهانیان معرفی می‌کنند.

اجزا و ساختار ساز تار آذربایجانی

ساز تار آذربایجانی شاهکاری از مهندسی صوتی و هنر نجاری است، که هر جزء آن با دقت طراحی شده، تا طنینی منحصربه فرد خلق کند. اجزای این ساز عبارتند از ۴ بخش که در ادامه توضیح داده شده است.

کاسه طنینی

از چوب درخت توت ساخته می‌شود، که به دلیل چگالی مناسب، بهترین بازتاب صدا را دارد. از لحاظ ساختار هم شامل دو کاسه متصل به هم است. کاسه اصلی (بوشخانا)، دارای قطر حدود ۳۵ سانتیمتر و عمق ۲۰ سانتیمتر است.

سطح آن هم با پوست نازک گوساله یا ماهی پوشیده می‌شود، که نقش «رزوناتور» را ایفا می‌کند. کاسه کوچک (قاپیق) نیز در انتهای دسته قرار دارد و تعادل ساز را بهبود می‌بخشد.

دسته (دسته گاه)

از چوب گردو یا زردآلو ساخته می‌شود. ۲۲ تا ۲۸ پرده فلزی (معمولاً برنجی)، که امکان اجرای ریزپرده‌های خاص مقام‌های آذری را فراهم می کنند.

سیم‌ها

۱۱ سیم (۵ سیم اصلی + ۶ سیم واخوان) دارد. سیم‌های اصلی از فولاد و سیم‌های واخوان، از برنج ساخته می‌شوند. سیم‌های اصلی به صورت جفتی، کوک می‌شوند (مثلاً دو سیم «دو» و دو سیم «سل»).

اجزای فرعی

۱۱ گوشی چوبی برای تنظیم کوک سیم‌ها. زخمه (مضراب) آن هم از جنس برنج با نوکی تیز است، که به صورت عمودی روی سیم‌ها زده می‌شود. همچنین پایه کوچکی زیر کاسه، برای قرارگیری ساز روی پا دارد. ^{Tar alətinin ölçü sistemlərinin elmi əsaslarla təyin edilməsi}

ویژگی‌های تار آذری

ساز تار آذربایجانی با ویژگی‌های منحصربه‌فردش، از دیگر انواع تار (مانند تار ایرانی یا تار قفقازی) متمایز می‌شود. این ویژگی‌های خاص عبارت از صدای منحصربه‌فرد، تکنیک‌های نوازندگی، تنوع کوک و سازگاری با سبک‌های مختلف هستند.

صدای منحصر به فرد

این ساز قادر به تولید فرکانس‌های ۱۲۰ هرتز تا ۴ کیلوهرتز است. این ساز به دلیل وجود پوست گوساله و کاسه دوپوک، صدایی میان‌خالی و پرحجم ایجاد می‌کند، که برای اجرای مقام‌های عرفانی ایده‌آل است.

تکنیک‌های نوازندگی

«راسته»، سریع‌ترین تکنیک مضراب‌زنی است، با سرعت ۱۲ ضربه در ثانیه. «گلایساندو» برای ایجاد صدای لغزنده بین پرده‌ها، برای شبیه‌سازی ناله یا آواز پرندگان به کار می‌رود. «تک مضراب» و «ده مضراب» هم ترکیب ضربات قوی و ضعیف، برای ایجاد ریتم‌های پیچیده می‌باشند.

تنوع کوک

کوک‌های رایج تار آذربایجانی عبارتند از:

• راست؛ C – C – G – G – C (برای مقام‌های حماسی)؛
• شور؛ D – D – A – A – D (برای ملودی‌های عاشقانه)؛
• سه‌گاه؛ E – E – B – B – E (برای قطعات تغزلی).

سازگاری با سبک‌های مختلف

این ساز با موسیقی کلاسیک آذربایجانی سازگار است؛ مانند آثار عزیر حاجیبیگوف. همچنین با موسیقی تلفیقی نیز سازگار می‌باشد؛ مثل ترکیب با سازهای غربی مانند ویولن یا گیتار الکتریک. همچنین با موسیقی مدرن نیز سازگاری دارد.

نواختن تار آذربایجانی

هنر نوازندگی تار آذری ترکیبی از دانش موسیقایی، مهارت فیزیکی و حس هنری است. شیوه نشستن و گرفتن ساز به این صورت است، که نوازنده روی زمین یا صندلی می‌نشیند و ساز را به صورت افقی، روی ران‌های خود قرار می‌دهد.

سپس دست راست، مضراب می‌زند و دست چپ پرده‌ها را کنترل می‌کند. تمرینات پایه‌ای نواختن تار آذربایجانی هم به این صورت است، که برای بهبود مهارت مضراب، باید تمرین الگوهای ریتمیک مانند «راسته» و «ده مضراب» انجام گیرد.

برای بهبود و تقویت قدرت و انعطاف انگشتان دست چپ با گام‌های پیچیده هم، بایستی انگشت‌گذاری را انجام دهید. در مورد اجرای مقام‌ها هم باید بگوییم، که مقام شور با کوک خاص و استفاده از تکنیک‌های «ویبراتو»، برای بیان غم اجرا می‌شود.

مقام «رست» نیز با ضربات محکم مضراب و حرکت‌های سریع، روی پرده‌ها اجرا می‌گردد. به منظور یادگیری هر چه بهتر نواختن تار آذربایجانی، نوازندگی در گروه هم اهمیت ویژه‌ای دارد. این نوع تار معمولاً همراه با کمانچه، دف و آواز اجرا می‌شود. در گروه‌نوازی، تار نقش هارمونی و ملودی را همزمان ایفا می‌کند.

انواع روش‌های آموزش تار آذربایجانی

در کل آموزش تار آذربایجانی به سه روش صورت می‌پذیرد. روش‌های سنتی یا آموزش گوشی روش اول است. در این روش که قرن‌ها رایج بوده، استاد و شاگرد به صورت حضوری و بدون استفاده از نت، قطعات را سینه به سینه منتقل می‌کنند.

این روش برای مقام‌های آزاد (بدون ریتم ثابت) مناسب‌تر است. روش مدرن یا همان روش نت‌خوانی، روش بعدی است. با تأثیرپذیری از موسیقی کلاسیک غرب، امروزه از نت‌نویسی بین‌المللی یا الفبای اختصاصی آذربایجان، برای آموزش استفاده می‌شود. این روش در آموزشگاه معتبر موسیقی آنلاین خارج از کشور نیز به کار می رود.

آموزش آنلاین نیز روش دیگر نواختن تار آذربایجانی است. پلتفرم‌هایی هستند، که دوره‌هایی از مبتدی تا پیشرفته ارائه می‌دهند. مزایای این روش عبارتند از دسترسی به اساتید مختلف، استفاده از ویدیوهای آموزشی با کیفیت و امکان ضبط و آنالیز اجرا، توسط نرم‌افزارهای هوشمند.

آموزشگاه فرمات موزیک هم اقدام به آموزش آنلاین تار می‌کند. شما می‌توانید؛ با ثبت‌نام در دوره‌های این آموزشگاه از تدریس بهترین اساتید این ساز، بهره‌مند شوید.

تار آذربایجانی در جهان امروز

ساز تار آذری، امروزه تنها محدود به مرزهای کشور آذربایجان و منطقه آذری‌نشین ایران نیست. ارکسترهای جهانی در این زمینه خیلی مفید بوده است. گروه‌هایی مانند «آذربایجان آل استارز» تار را با سمفونی‌های غربی ترکیب می‌کنند. جشنواره‌ها نیز بی‌تاثیر نبوده‌اند. جشنواره بین المللی «موغام» در باکو، میزبان نوازندگان تار از سراسر جهان است.

پیشرفت صنعت ساخت ساز نیز، باعث رشد میزان استفاده از این ساز در دنیا شده است. استادکارانی مانند «حسن علی‌اف» در باکو، سالانه ده‌ها تار مرغوب برای بازارهای جهانی می‌سازند.

سخن پایانی در مورد ساز تار آذربایجانی

ساز تار آذربایجانی، این ابراز خیال‌انگیز موسیقی، قرن‌هاست که اشک و لبخند، حماسه و عرفان را در قالب نواهایی جاودانه بیان کرده است. از کارگاه‌های استادکاران باکو تا کلاس‌های آموزش آنلاین تار در پاریس و نیویورک، این ساز همچنان قلب‌ها را تسخیر می‌کند.

با ترکیب سنت و تکنولوژی، تار آذری نه تنها به حیات خود ادامه می‌دهد؛ بلکه به نمادی جهانی، از گفتگوی فرهنگ‌ها تبدیل شده است. آینده تار آذربایجانی در گروی نسل‌هایی است، که می‌دانند چگونه اصالت را با نوآوری پیوند بزنند.