معرفی ساز تنبک

تنبک یک ساز کوبه‌ای ایرانی است که از خانواده طبل‌ها محسوب می‌شود. ساز تنبک به عنوان یکی از محبوب ‌ترین سازهای موسیقی ایرانی، در انواع مختلفی ساخته می‌ شود که هر کدام ویژگی ‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند. تنبک با دست نواخته می ‌شود و نوازنده از انگشتان و کف دست خود برای نواختن صداهای مختلف استفاده می‌ کند. ساز تنبک در انواع مختلف موسیقی ایرانی از جمله موسیقی سنتی، کلاسیک و پاپ استفاده می ‌شود.

معرفی ساز تنبک و نام های آن

ساز تنبک که از خانواده طبل ها به شمار می ‌رود، به طور معمول از جنس چوب ساخته می‌ شود و با پوست مرغ یا بز پوشیده می‌ گردد. ساز تبک یا همان ساز ضرب به شکل استوانه ای توخالی است که در یک طرف آن، پوستی کشیده شده است. نوازنده با انگشتان دست و گاه با مضراب، به پوست ضربه می ‌زند و صداهای مختلفی از آن تولید می‌ کند. ساز ضرب در انواع مختلف موسیقی ایرانی، از جمله ردیف دستگاهی، موسیقی سنتی، فولکلور و پاپ کاربرد دارد. این ساز همچنین در برخی از موسیقی های دیگر فرهنگ ها و کشورهای دیگر، مانند موسیقی عربی و ترکی نیز استفاده می‌ شود.

تنبک از دو قسمت اصلی تشکیل شده است. تنه که قسمت چوبی توخالی تنبک که پوست روی آن کشیده می‌ شود و پوست که روی تنه تنبک کشیده می‌ شود و با ضربه انگشتان یا مضراب صدا تولید می‌ کند. نواختن تنبک هم نیاز به مهارت و تمرین دارد. نوازنده باید بتواند با انگشتان دست خود به سرعت و دقت به پوست ضربه بزند و صداهای مختلفی از آن تولید کند. همچنین نوازنده باید ریتم موسیقی را به درستی بشناسد و بتواند آن را با تنبک اجرا کند. ساز تنبک در طول تاریخ نام های مختلفی داشته است. برخی از رایج ترین این نام ها عبارتند از:

1. دمبله؛ این نام از قدیم ترین نام های تنبک است و به معنی “دم کوتاه” می‌باشد.
2. دف؛ برخی معتقدند که تنبک نوعی دف است و به همین دلیل به آن دف نیز می‌گویند.
3. تمپو؛ این نام از زبان عربی گرفته شده و به معنی “ضرب” یا “ریتم” می‌باشد.
4. ضرب؛ این نام نیز به دلیل استفاده از تنبک برای حفظ ریتم در موسیقی به آن اطلاق شده است.
5. طنبور؛ این نام به دلیل شباهت ظاهری تنبک به طنبور به آن داده شده است.

تنبک در موسیقی ایرانی

تنبک یکی از سازهای اصلی در موسیقی ایرانی است و نقش مهمی در ایجاد ریتم و هارمونی در موسیقی دارد. این ساز در بیشتر سبک های موسیقی ایرانی، از جمله ردیف دستگاهی، موسیقی سنتی، فولکلور و پاپ کاربرد دارد. این ساز با ظاهری ساده و صدای دلنشین، یکی از محبوب ترین سازهای کوبه ای در ایران و جهان است. برخی از معروف ترین نوازندگان ساز تنبک در ایران عبارتند از:

• حسین تهرانی؛ پدر تنبک نوازی نوین ایران؛
• جهانگیر مشایخی؛ یکی از معروف ترین نوازندگان تنبک در ایران؛
• ناصر توکلی؛ نوازنده و مدرس تنبک؛
• جمشید محبی؛ نوازنده و مدرس تنبک.

تاریخچه ساز تمبک

تنبک، این ساز کوبه ای اصیل ایرانی، با صدایی دلنشین و ریتمی جذاب، نقشی انکارناپذیر در تاریخ موسیقی ایران ایفا می‌ کند. اما ریشه‌ های این ساز محبوب به کجا می‌ رسد؟ در گذر زمان، نام ‌های مختلفی به این ساز اطلاق شده است، از “دمبک” و “دف” گرفته تا “تمپو” و “ضرب”. قدمت دقیق تمبک مشخص نیست، اما شواهد نشان می‌ دهد که از دوران باستان مورد استفاده بوده است.

برخی از پژوهشگران معتقدند که تمبک از آسیای میانه به ایران راه یافته و در طول زمان با فرهنگ و موسیقی ایرانی عجین شده است. نقوشی که از نوازندگان سازهای کوبه ای در نگاره‌ های دوران ساسانی و سلجوقی دیده می‌ شود، نشان از قدمت و پیشینه این ساز در ایران دارد.

تحولات ساز ضرب در گذر زمان

در دوران قاجار، تمبک به عنوان یکی از سازهای اصلی در تعزیه و دسته‌ های عزاداری مورد استفاده قرار می‌گرفت. همچنین در قهوه‌خانه‌ ها و مکان‌های تفریحی، نوازندگان تمبک با نواختن آهنگ‌های شاد، به جمع مردم رونق می‌بخشیدند. در دوران معاصر با ظهور موسیقی نوین ایرانی در دوره پهلوی، تمبک نیز جایگاه خود را در این عرصه پیدا کرد. استادانی همچون حسین تهرانی با ابداع تکنیک‌ های جدید و آموزش شاگردان برجسته، نقشی کلیدی در ارتقای جایگاه تمبک در موسیقی ایرانی ایفا کردند.

امروزه تمبک در انواع مختلف موسیقی ایرانی، از ردیف دستگاهی و موسیقی سنتی گرفته تا فولکلور، پاپ و حتی تلفیقی، حضوری پررنگ دارد. این ساز نه تنها در ایران، بلکه در دیگر کشورهای منطقه و جهان نیز علاقه‌مندان خود را یافته و به عنوان یکی از سازهای کوبه ای محبوب شناخته می‌ شود.

امروزه یادگیری این ساز نسبت به گذشته بسیار راحت تر شده است چرا که علاوه بر دوره های آموزشی حضوری متعدد می توانید از آموزشگاه های مجازی و دوره های آنلاین موجود در این گروه ها استفاده کنید. فرمات موزیک یکی از آموزشگاه هایی است که سازهای مختلف از جمله ساز تنبک به صورت آنلاین در آن آموزش داده می شود.

در گذشته، پوست تمبک را از حیواناتی مانند بز، گوسفند و گاو تهیه می‌ کردند، اما امروزه از پوست مصنوعی نیز استفاده می‌ شود. در واقع تمبک سفری پرفراز و نشیب را در طول تاریخ پشت سر گذاشته و همواره جزئی جدایی‌ ناپذیر از موسیقی ایرانی بوده است. امروزه نیز این ساز با صدای دلنشین و ریتم جذاب خود، گوش نوازندگان و موسیقی‌ دوستان را در سراسر جهان نوازش می‌ دهد.

فرق ساز تمبک و تمپو

در واقع، تنبک و تمپو دو نام برای یک ساز واحد هستند. تمبک نامی اصیل و قدیمی‌ تر برای این ساز است که در زبان فارسی رایج‌تر است. تمپو نامی عربی است که به معنی “ضرب” یا “ریتم” می‌باشد و در برخی مناطق به این ساز اطلاق می‌ شود. هر دو نام به یک ساز کوبه ای اشاره دارند که از خانواده طبل ها به شمار می‌ رود و معمولاً از جنس چوب ساخته می‌ شود و با پوست  مرغ یا بز پوشیده می‌ شود.

به بیان ساده‌تر هیچ تفاوتی بین ساز تمبک و تمپو وجود ندارد و هر دو نام به یک ساز واحد اشاره دارند. استفاده از هر کدام از این نام‌ ها بیشتر به سلیقه و عادت افراد در مناطق مختلف بستگی دارد.

انواع ساز تنبک

تنبک ها در اندازه های مختلفی ساخته می شوند، در اینجا به برخی از رایج‌ترین انواع ساز تنبک اشاره می‌ کنیم:

1. تنبک معمولی؛ رایج‌ترین نوع تنبک است که در بیشتر سبک‌ های موسیقی ایرانی استفاده می‌ شود. دارای قطر ۳۰ تا ۳۵ سانتی‌متر و ارتفاع ۴۰ تا ۵۰ سانتی‌متر است. این ساز از چوب درختان مختلفی مانند گردو، توت، افرا و بلوط ساخته می‌ شود. پوست آن معمولاً از پوست بز یا گوسفند تهیه می‌ گردد. برای نواختن آن از انگشتان دست و گاه از مضراب استفاده می‌ شود.
2. تمبک کوچک؛ کوچک‌تر از تنبک معمولی است و قطر آن حدود ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر و ارتفاع آن ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر است. این نوع از ساز تنبک صدای زیرتری نسبت به تنبک معمولی دارد و معمولاً در موسیقی سنتی و فولکلور استفاده می‌ شود. همچنین نوازندگی آن به دلیل کوچک‌تر بودن، ظرافت بیشتری را می‌طلبد.
3. تنبک دو لا؛ از دو عدد تنبک به هم چسبیده تشکیل شده است و دارای قطر و ارتفاعی مشابه تنبک معمولی است. این ساز صدای بم‌تر و حجیم‌تری نسبت به تنبک معمولی دارد و معمولاً در ارکست‌ها و گروه‌ های موسیقی بزرگ استفاده می‌ شود. نوازندگی آن هم به دلیل سنگینی بیشتر، به مهارت و قدرت بیشتری نیاز دارد.
4. تمبک بم؛ بزرگترین نوع تنبک است که قطر آن حدود ۴۰ تا ۴۵ سانتی‌متر و ارتفاع آن ۵۰ تا ۶۰ سانتی‌متر است. صدای بسیار بم و قدرتمندی دارد. این نوع از ساز تنبک معمولاً به عنوان ساز بم در گروه‌ های موسیقی استفاده می‌ شود و نوازندگی آن نیز به دلیل بزرگ‌تر بودن، به فضای بیشتری نیاز دارد.
5. تمبک زنگی‌ دار؛ دارای زنگ‌هایی در لبه خود است که هنگام نواختن به صدا در می‌آیند. معمولاً در موسیقی رقص و آواز استفاده می‌ شود. صدای زنگ‌ها به جذابیت و هیجان موسیقی می‌افزاید. نوازندگی آن نیاز به هماهنگی بیشتر بین دست‌ها دارد.
6. تمبک سفالی؛ از جنس سفال ساخته می‌ شود. این نوع از ساز تنبک صدای منحصر به فردی دارد که کمی زیرتر از تنبک‌ های چوبی است و معمولاً به عنوان ساز زینتی یا در موسیقی نواحی خاص استفاده می‌ شود. این ساز به دلیل ظرافت بیشتر، نیاز به مراقبت بیشتری دارد.
7. تمبک فلزی؛ از جنس فلزاتی مانند مس یا استیل ساخته می‌ شود. صدای بسیار تیز و درخشانی دارد. این نوع از ساز تنبک معمولاً در موسیقی مدرن و تلفیقی استفاده می‌ شود و به دلیل ماهیت فلزی، سردتر از تنبک‌ های چوبی است.
8. تنبک حلمی ترکه ای؛ تمبک حلمی ترکه ای، یکی از محبوب‌ترین برندهای تنبک در بین نوازندگان ایرانی به شمار می رود. این تنبک‌ ها به خاطر کیفیت ساخت بالا، صدای دلنشین و تنوع مدل‌ها، در بین نوازندگان معروف نیز طرفداران بسیاری دارند. تنبک حلمی ترکه ای دارای سه ویژگی ‌مهم است. اولا تنبک‌‌های حلمی از چوب ‌های مرغوب و باکیفیت مانند گردو، بلوط و افرا ساخته می ‌شوند. این چوب‌ ها علاوه بر استحکام و طول عمر بالا، صدای گرم و دلنشینی نیز به تنبک می‌ دهند. پوست مرغوب، ویژگی دیگر این نوع ساز ضرب است. برای پوست تنبک‌ های حلمی از پوست بز یا گوسفند مرغوب استفاده می‌ شود. این پوست‌ها ضخامت مناسبی دارند و به راحتی کوک می‌ شوند و صدای روشن و شفافی از خود ارائه می‌‌دهند. از طرف دیگر تنبک‌ های حلمی در مدل‌های مختلفی با اندازه‌ ها و رنگ‌های مختلف ارائه می‌ شوند. این تنوع به نوازندگان امکان می‌‌دهد تا تنبک مناسب با سلیقه و نیاز خود را انتخاب کنند.

علاوه بر این انواع، تنبک‌ ها در جنس‌های مختلفی مانند پلاستیک، فایبرگلاس و چوب‌ های خاص نیز ساخته می‌ شوند. همچنین برخی از تنبک‌ ها به صورت تزئین شده با حکاکی، نقاشی یا منبت کاری ارائه می‌‌شوند.

سازهای کوبه ای مختلف از جمله ساز تنبک طرفداران خاص خود را دارند.

اگر شما هم علاقمند به یادگیری این ساز هستید می توانید از دوره های آموزشی مختلف از جمله از دوره های تدریس شده توسط احمد پوراکبری (مدرس سازهای کوبه ای) بهره مند شوید. انتخاب نوع تنبک مناسب هم به سلیقه، نیاز و سبک نوازندگی شما بستگی دارد. اگر به دنبال صدای سنتی و گرم هستید، تنبک معمولی انتخاب مناسبی است. اما اگر به دنبال صدای زیرتر، بم‌ تر یا منحصر به فرد هستید، می‌‌توانید از سایر انواع تنبک استفاده کنید.