معرفی ساز عود

به جرات می‌توان گفت که یکی از قدیمی‌ترین سازهای موسیقی، که در کشورهای خاورمیانه از جمله ایران، از سازهای قوی به حساب می‌آید، ساز عود یا بربط است! تاریخچه نامگذاری این ساز، بسیار مفصل است؛ اما در حالت کلی، عود نام عربی و بربط نام ایرانی این ساز است، که در زبان لاتین نیز با نام‌هایی مانند باربیطوس (از ریشه یونانی) و باربیطون فراخوانی می‌شود.

با اینکه این ساز محبوب، در سه نوع ایرانی، ترکی و عربی طراحی و ساخته می‌شود، اما در حالت کلی، از یک کاسه بزرگ گلابی شکل و یک دسته نسبتا بلند تشکیل می‌گردد؛ طول کلی آن در بلندترین حالت، به ۸۵ سانتی‌متر می‌رسد!

تعداد سیم‌های این ساز خوش صدا، از ۱۰ تا ۱۳ سیم متغیر است؛ معمولا سیم‌ها به صورت جفتی بر روی ساز نصب می‌شوند. البته در نوع ۱۱ سیمی، ۵ جفت سیم و یک تک سیم دیده می‌شود. در حال حاضر، عود متاع‌پور بهترین عود ایرانی به حساب می‌آید، که همه افراد مبتدی و حرفه‌ای می‌توانند از آن استفاده نمایند! در ادامه مطلب، توضیحات بیشتری درباره ساز بربط ارائه خواهیم داد.

تاریخچه ساز عود

آنچه از مطالعات و بررسی‌های باستان‌شناسی برمی‌آید، نشان می‌دهد که پیدایش ساز عود، به حدود ۵۰۰۰ سال پیش برمی‌گردد. نگاره‌های مصری ثابت کرده‌اند، که این ساز در حدود ۲۰۰۰ سال پیش، در جشن‌ها و مراسم‌ها و یا قصر پادشاهان نواخته می‌شده است! بعدها این ساز غنی و قوی، به کشورهای خاورمیانه یعنی ایران و عربستان راه پیدا کرده است.

با کمی جستجو در تاریخ موسیقی ایران، می‌توانید به این قسمت برسید که نوازندگان بربط ایرانی، از زمان پیش از اسلام نیز بسیار چیره دست بوده‌اند؛ باربد، رامتین، نکیسا و بامشاد، ۴ نفر از بهترین نوازندگان ساز عود ایرانی در زمان پیش از اسلام بوده‌اند!

گسترش و نواختن ساز عود پس از اسلام

پس از اسلام، زمینه برای گسترش این ساز تا نقاط مختلف دنیا فراهم شد؛ کمال الدین زریاب، یکی از نوازندگان مشهور ساز عود ایرانی در زمان خلافت خلفای اسلامی بود، که برای اولین بار از سوی عبدالرحمان دوم، به منطقه آندلس دعوت شد! این یعنی زمینه ورود ساز بربط ایرانی به کشورهای اروپایی، از جمله اسپانیا فراهم گردید. از آن زمان، شرایط به گونه‌ای شد که ساز بربط، از چین تا آندلس جای خود را در موسیقی پیدا کرد.

زریاب تلاش کرد تا ساز بربط را در سرزمین آندلس گسترش دهد؛ جالب است بدانید که ریشه طراحی و ساخت ساز گیتار، به فعالیت‌های زریاب در سرزمین آندلس مربوط است. زیرا او ساز عود و تار را با یکدیگر ترکیب نمود. از آن زمان، زریاب به یک اسطوره در زمینه سازهای موسیقی در اسپانیا تبدیل شد؛ به طوری که همه ساله، بزرگداشت او را جشن می‌گیرند. همچنین، یک نوازنده گیتار مشهور در دنیا، یعنی پاکو دلوسیا، با نواختن قطعه‌ای با نام زریاب، توانست دین خود را به این نوازنده ساز بربط ادا کند.

ریشه نام ساز بربط

بربط نام ایرانی ساز عود است، که در کتاب مفاتیح العلوم خوارزمی، به سینه مرغابی تعبیر می‌شود. این تعبیر از آنجا می‌آید، که به نظر می‌رسد شکل ساز عود، بسیار شبیه به سینه و گردن مرغابی به نظر می‌رسد. اما با توجه به تفسیر عربی نام این ساز، یعنی عود، این تعبیر درباره نام ایرانیان چندان صحیح نیست؛ زیرا در زبان عربی، عود به معنای چوب است، که با توجه به ساختار و جنس این ساز که از چوب ساخته می‌شود، نامگذاری آن با نام عود منطقی به نظر می‌آید.

البته یک تعامل بین زبان عربی و فارسی نشان می‌دهد، که ممکن است نام عود از واژه رود در زبان فارسی گرفته شده باشد. در واقع، بربط عنوانی است که به سیم سازهای زهی تعلق دارد، و به عنوان نام دیگر رود نیز به کار می‌رود؛ از این رو، به نظر می‌رسد عود تغییر یافته یا ترجمه شده واژه رود در زبان عربی است.

جالب است بدانید که در زمان خسرو پرویز، یکی از بهترین نوازندگان او در زمینه نواختن ساز بربط، باربد نام داشت؛ تعبیر دیگری که درباره نام بربط وجود دارد، این است که این نام از نام باربد گرفته شده، و در واقع برای ارزش گذاری به نقش او در پیشرفت ساز و موسیقی در آن زمان، بوده است!

نام لاتین ساز عود چیست؟

یکی از نام‌هایی که در زبان لاتین، برای ساز بربط ایرانی به کار می‌رود، باربیطوس است که ریشه آن به زبان یونانی باز می‌گردد. اما بعدها، عناوین دیگری مانند باربیطون، برای نامگذاری این ساز دلنشین به کار گرفته شد.

اجزای ساز عود

ساز عود از گروه سازهای زهی است، که عمده ساختار آن با استفاده از چوب ساخته می‌شود. اجزای ساز عود شامل یک کاسه بزرگ گلابی شکل است، که به یک دسته متصل می‌شود. سیم‌ها بر روی دسته سوار شده، و تا گوشی‌ها امتداد می‌یابند. حفره روی کاسه طنینی، انتشار صوت خارج از آن را امکان‌پذیر می‌سازد. اصلی‌ترین اجزای ساز عود شامل موارد زیر هستند:

• گوشی‌ها؛
• سیم‌ها؛
• دسته یا صفحه انگشت گذاری؛
• صفحه؛
• شبکه‌ها؛
• سیم‌گیر؛
• محافظ صفحه؛
• خرک؛
• مضراب؛
• شیطانک؛
• سرپنجه.

اگر تاکنون سازهای دیگر مانند سه تار و تار را از نزدیک دیده باشید، متوجه پرده‌بندی روی دسته ساز شده‌اید. اما ساز عود یا بربط ایرانی چنین ویژگی ندارد! بنابراین تشخیص محل دقیق هر نت، به عهده نوازنده ساز است که به مرور زمان و با تمرین فراوان، این توانایی و مهارت به دست می‌آید. البته با این شرط که آموزش ساز عود توسط یک استاد حرفه‌ای، مانند آقای پویا خوش بین (مدرس ساز عود)، انجام گیرد.

تفاوت‌های ظریفی بین ساز عود عربی و بربط ایرانی وجود دارد، که عمدتا به ظاهر آن‌ها مربوط است. در واقع ساز عود، کاسه بزرگتری نسبت به ساز بربط دارد؛ در حالی که دسته آن کوچکتر است. با این حال، صدایی که از این سازها تولید می‌شود، کاملا یکسان هستند! هر چند به نظر می‌رسد این ساز، نسبت به زمان قدیم منزوی شده است، اما هنوز در نواختن موسیقی عربی جایگاه ویژه‌ای دارد.

چطور ساز بربط نواخته می‌شود؟

برای نواختن ساز بربط، باید اصول و قواعد خاصی را رعایت کنید:

1. اگر مبتدی هستید از مربی خود بخواهید تا ساز را برای شما کوک کند؛ در غیر این صورت، خودتان با کمک گوشی‌های ساز، آن را کوک کنید. برای کوک کردن ساز عود ایرانی، می‌توانید از یک دستگاه تیونر استفاده کنید؛ اگر این دستگاه الکتریکی را در نزدیکی پایه عود قرار دهید، و بر روی هر سیم مضراب بزنید، تیونر آن صدا را ارزیابی کرده و کوک بودن یا نبودن آن را مشخص می‌کند. با چرخاندن گوشی‌ها می‌توانید صدای سیم‌ها را تنظیم نمایید.
2. بند نگهدارنده ساز را روی شانه و کمر خود تنظیم کنید. سپس در یک مکان راحت نشسته و پاهای خود را از هم جدا کرده و بر روی زمین بگذارید. از مربی خود بخواهید، تا نحوه نگه داشتن ساز را به طور دقیق به شما بیاموزد.
3. دسته عود را با دست چپ خود بگیرید؛ سعی کنید تا زمان حرفه‌ای شدن، انگشتان خود را در حالت خمیده نگه دارید تا بتوانید به مرور بازی با سیم‌ها را بیاموزید.
4. با دست راست خود عود را به صدا درآورید؛ برای این کار باید از انگشت شست خود استفاده کرده، و آن را به سمت پایین بر روی سیم‌ها بکشید. مسیر کشیدن انگشت شست بر روی سیم‌ها، باید مستقیم باشد. یک نکته در نوازندگی عود این است، که اگر سیم بالایی را با نیروی کافی مضراب بزنید، سیم پایینی نیز می‌تواند مرتعش شود؛ این حالت به ایجاد صدایی زیبا و قوی کمک می‌کند!
5. انگشت اشاره دست راست را برای زدن مضراب بر روی سیم پایین، به کار ببرید؛ این انگشت را باید به سمت بالا حرکت دهید، تا صدا ایجاد شود. تکرار مضراب زدن بر روی سیم بالایی و پایینی، توانایی شما را در نواختن افزایش می‌دهد؛ پس تا می‌توانید تمرین کنید!

معرفی مدل‌های مختلف ساز عود

ساز عود ایرانی، در دو قالب معروف ساخته و به بازار عرضه می‌شود؛ قالب قنبری که کوچکتر از عود عربی است و ۱۰ سیم دارد، و قالب نریمان که یک ساز ایرانی شبیه به عود عربی بوده و اندازه آن کوچکتر است. در زیر، بهترین مدل‌های ساز عود را معرفی می‌کنیم:

• ساز عود زریاب ترکی مدل صفر؛ جنس کاسه این ساز، از چوب راش و گردو بوده و گوشی آن از چوب گردو ساخته شده است. صفحه رویی این مدل نیز از چوب اسپروس ساخته می‌شود.
• عود زریاب ترکی مدل ۱؛ جنس کاسه ماهون، جنس صفحه رویی چوب اسپروس و جنس گوشی، رزوود صدف‌دار است.
• عود مس ملکی مدل Sedr05؛ شیطانک این ساز از استخوان ساخته شده، و جنس صفحه اسپروس است. کیفیت و زیبایی این ساز باعث شده تا بسیاری از هنرآموزان آن را برگزینند.
• عود زریاب مدل عراقی؛ این مدل بربط، بیشتر برای افراد تازه کار و مبتدی مفید است. ابعاد آن به ۶۰ سانتی‌متر می‌رسد و جنس ساز از چوب راش است.
• عود جلال؛ یکی از عودهای ایرانی برگزیده عود جلال است، که کیفیت بی‌نظیری دارد. اصلی‌ترین مزیت خرید عود جلال، صدای گرم و دلنشین آن است، که به واسطه یک خرک متحرک، می‌توان آن را ایجاد نمود. چوب رزوود و گردو برای ساخت این نوع بربط ایرانی به کار می‌رود، تا بالاترین کیفیت را داشته باشد.

یکی از معتبرترین آموزشگاه‌های موسیقی، که می‌توانید علاوه بر ثبت نام جهت آموزش ساز عود، بهترین نوع بربط را نیز از آنجا خریداری کنید، فرمات موزیک است.