معرفی ساز تنبک

تنبک یک ساز کوبه‌ای ایرانی است که از خانواده طبل‌ها محسوب می‌شود. ساز تنبک به عنوان یکی از محبوب ‌ترین سازهای موسیقی ایرانی، در انواع مختلفی ساخته می‌‌شود که هر کدام ویژگی ‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند.

تنبک با دست نواخته می‌شود و نوازنده از انگشتان و کف دست خود برای نواختن صداهای مختلف استفاده می‌‌کند. ساز تنبک در انواع مختلف موسیقی ایرانی از جمله موسیقی سنتی، کلاسیک و پاپ استفاده می‌شود.

معرفی ساز تنبک و نام‌های آن

ساز تنبک که از خانواده طبل‌ها به شمار می‌رود؛ به طور معمول از جنس چوب ساخته می‌شود و با پوست مرغ یا بز پوشیده می‌‌گردد. ساز تبک یا همان ساز ضرب به شکل استوانه ای توخالی است که در یک طرف آن، پوستی کشیده شده است.

نوازنده با انگشتان دست و گاه با مضراب، به پوست ضربه می‌زند و صداهای مختلفی از آن تولید می‌کند. ساز ضرب در انواع مختلف موسیقی ایرانی، از جمله ردیف دستگاهی، موسیقی سنتی، فولکلور و پاپ کاربرد دارد. این ساز همچنین در برخی از موسیقی‌های دیگر فرهنگ‌ها و کشورهای دیگر، مانند موسیقی عربی و ترکی نیز استفاده می‌‌شود.

تنبک از دو قسمت اصلی تشکیل شده است. تنه که قسمت چوبی توخالی تنبک که پوست روی آن کشیده می‌‌شود و پوست که روی تنه تنبک کشیده می‌شود و با ضربه انگشتان یا مضراب صدا تولید می‌کند.

نواختن تنبک هم نیاز به مهارت و تمرین دارد. نوازنده باید بتواند با انگشتان دست خود به سرعت و دقت به پوست ضربه بزند و صداهای مختلفی از آن تولید کند. همچنین نوازنده باید ریتم موسیقی را به درستی بشناسد و بتواند آن را با تنبک اجرا کند. ساز تنبک در طول تاریخ نام‌های مختلفی داشته است. برخی از رایج ترین این نام ها عبارتند از موارد زیر است.

1. دمبله؛ این نام از قدیم ترین نام‌های تنبک است و به معنی “دم کوتاه” می‌باشد.
2. دف؛ برخی معتقدند که تنبک نوعی دف است و به همین دلیل به آن دف نیز می‌گویند.
3. تمپو؛ این نام از زبان عربی گرفته شده و به معنی “ضرب” یا “ریتم” می‌باشد.
4. ضرب؛ این نام نیز به دلیل استفاده از تنبک برای حفظ ریتم در موسیقی به آن اطلاق شده است.
5. طنبور؛ این نام به دلیل شباهت ظاهری تنبک به طنبور به آن داده شده است.

تنبک در موسیقی ایرانی

تنبک یکی از سازهای اصلی در موسیقی ایرانی است و نقش مهمی در ایجاد ریتم و هارمونی در موسیقی دارد. این ساز در بیشتر سبک‌های موسیقی ایرانی، از جمله ردیف دستگاهی، موسیقی سنتی، فولکلور و پاپ کاربرد دارد. این ساز با ظاهری ساده و صدای دلنشین، یکی از محبوب‌ترین سازهای کوبه‌ای در ایران و جهان است. برخی از معروف ترین نوازندگان ساز تنبک در ایران عبارتند از موارد زیر است.

• حسین تهرانی؛ پدر تنبک نوازی نوین ایران؛
• جهانگیر مشایخی؛ یکی از معروف ترین نوازندگان تنبک در ایران؛
• ناصر توکلی؛ نوازنده و مدرس تنبک؛
• جمشید محبی؛ نوازنده و مدرس تنبک.

تاریخچه ساز تمبک

تنبک، این ساز کوبه‌ای اصیل ایرانی، با صدایی دلنشین و ریتمی جذاب، نقشی انکارناپذیر در تاریخ موسیقی ایران ایفا می‌کند. اما ریشه‌های این ساز محبوب به کجا می‌رسد؟ در گذر زمان، نام ‌های مختلفی به این ساز اطلاق شده است؛ از “دمبک” و “دف” گرفته تا “تمپو” و “ضرب”. قدمت دقیق تمبک مشخص نیست؛ اما شواهد نشان می‌دهد که از دوران باستان مورد استفاده بوده است.

برخی از پژوهشگران معتقدند که تمبک از آسیای میانه به ایران راه یافته و در طول زمان با فرهنگ و موسیقی ایرانی عجین شده است. نقوشی که از نوازندگان سازهای کوبه‌ای در نگاره‌های دوران ساسانی و سلجوقی دیده می‌شود؛ نشان از قدمت و پیشینه این ساز در ایران دارد.

تحولات ساز ضرب در گذر زمان

در دوران قاجار، تمبک به عنوان یکی از سازهای اصلی در تعزیه و دسته‌های عزاداری مورد استفاده قرار می‌گرفت. همچنین در قهوه‌خانه‌ها و مکان‌های تفریحی، نوازندگان تمبک با نواختن آهنگ‌های شاد، به جمع مردم رونق می‌بخشیدند.

در دوران معاصر با ظهور موسیقی نوین ایرانی در دوره پهلوی، تمبک نیز جایگاه خود را در این عرصه پیدا کرد. استادانی همچون حسین تهرانی با ابداع تکنیک‌های جدید و آموزش شاگردان برجسته، نقشی کلیدی در ارتقای جایگاه تمبک در موسیقی ایرانی ایفا کردند.

امروزه تمبک در انواع مختلف موسیقی ایرانی، از ردیف دستگاهی و موسیقی سنتی گرفته تا فولکلور، پاپ و حتی تلفیقی، حضوری پررنگ دارد. این ساز نه تنها در ایران، بلکه در دیگر کشورهای منطقه و جهان نیز علاقه‌مندان خود را یافته و به عنوان یکی از سازهای کوبه‌ای محبوب شناخته می‌شود.

امروزه یادگیری این ساز نسبت به گذشته بسیار راحت‌تر شده است چرا که علاوه بر دوره‌های آموزشی حضوری متعدد می‌توانید از آموزشگاه‌های مجازی و دوره‌های آنلاین موجود در این گروه‌ها استفاده کنید. فرمات موزیک یکی از آموزشگاه هایی است که سازهای مختلف از جمله ساز تنبک به صورت آنلاین در آن آموزش داده می‌شود.

در گذشته، پوست تمبک را از حیواناتی مانند بز، گوسفند و گاو تهیه می‌کردند؛ اما امروزه از پوست مصنوعی نیز استفاده می‌شود. در واقع تمبک سفری پرفراز و نشیب را در طول تاریخ پشت سر گذاشته و همواره جزئی جدایی‌ ناپذیر از موسیقی ایرانی بوده است. امروزه نیز این ساز با صدای دلنشین و ریتم جذاب خود، گوش نوازندگان و موسیقی‌ دوستان را در سراسر جهان نوازش می‌دهد.

فرق ساز تمبک و تمپو

در واقع، تنبک و تمپو دو نام برای یک ساز واحد هستند. تمبک نامی اصیل و قدیمی‌ تر برای این ساز است که در زبان فارسی رایج‌تر است. تمپو نامی عربی است که به معنی “ضرب” یا “ریتم” می‌باشد و در برخی مناطق به این ساز اطلاق می‌ شود.

هر دو نام به یک ساز کوبه‌ای اشاره دارند که از خانواده طبل ها به شمار می‌‌رود و معمولاً از جنس چوب ساخته می‌شود و با پوست  مرغ یا بز پوشیده می‌شود.

به بیان ساده‌تر هیچ تفاوتی بین ساز تمبک و تمپو وجود ندارد و هر دو نام به یک ساز واحد اشاره دارند. استفاده از هر کدام از این نام‌ ها بیشتر به سلیقه و عادت افراد در مناطق مختلف بستگی دارد.

انواع ساز تنبک

تنبک‌ها در اندازه‌های مختلفی ساخته می‌شوند؛ در اینجا به برخی از رایج‌ترین انواع ساز تنبک اشاره می‌کنیم.

1. تنبک معمولی؛ رایج‌ترین نوع تنبک است که در بیشتر سبک‌ های موسیقی ایرانی استفاده می‌ شود. دارای قطر ۳۰ تا ۳۵ سانتی‌متر و ارتفاع ۴۰ تا ۵۰ سانتی‌متر است. این ساز از چوب درختان مختلفی مانند گردو، توت، افرا و بلوط ساخته می‌ شود. پوست آن معمولاً از پوست بز یا گوسفند تهیه می‌ گردد. برای نواختن آن از انگشتان دست و گاه از مضراب استفاده می‌ شود.
2. تمبک کوچک؛ کوچک‌تر از تنبک معمولی است و قطر آن حدود ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر و ارتفاع آن ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر است. این نوع از ساز تنبک صدای زیرتری نسبت به تنبک معمولی دارد و معمولاً در موسیقی سنتی و فولکلور استفاده می‌ شود. همچنین نوازندگی آن به دلیل کوچک‌تر بودن، ظرافت بیشتری را می‌طلبد.
3. تنبک دو لا؛ از دو عدد تنبک به هم چسبیده تشکیل شده است و دارای قطر و ارتفاعی مشابه تنبک معمولی است. این ساز صدای بم‌تر و حجیم‌تری نسبت به تنبک معمولی دارد و معمولاً در ارکست‌ها و گروه‌ های موسیقی بزرگ استفاده می‌ شود. نوازندگی آن هم به دلیل سنگینی بیشتر، به مهارت و قدرت بیشتری نیاز دارد.
4. تمبک بم؛ بزرگترین نوع تنبک است که قطر آن حدود ۴۰ تا ۴۵ سانتی‌متر و ارتفاع آن ۵۰ تا ۶۰ سانتی‌متر است. صدای بسیار بم و قدرتمندی دارد. این نوع از ساز تنبک معمولاً به عنوان ساز بم در گروه‌ های موسیقی استفاده می‌ شود و نوازندگی آن نیز به دلیل بزرگ‌تر بودن، به فضای بیشتری نیاز دارد.
5. تمبک زنگی‌ دار؛ دارای زنگ‌هایی در لبه خود است که هنگام نواختن به صدا در می‌آیند. معمولاً در موسیقی رقص و آواز استفاده می‌ شود. صدای زنگ‌ها به جذابیت و هیجان موسیقی می‌افزاید. نوازندگی آن نیاز به هماهنگی بیشتر بین دست‌ها دارد.
6. تمبک سفالی؛ از جنس سفال ساخته می‌ شود. این نوع از ساز تنبک صدای منحصر به فردی دارد که کمی زیرتر از تنبک‌ های چوبی است و معمولاً به عنوان ساز زینتی یا در موسیقی نواحی خاص استفاده می‌ شود. این ساز به دلیل ظرافت بیشتر، نیاز به مراقبت بیشتری دارد.
7. تمبک فلزی؛ از جنس فلزاتی مانند مس یا استیل ساخته می‌ شود. صدای بسیار تیز و درخشانی دارد. این نوع از ساز تنبک معمولاً در موسیقی مدرن و تلفیقی استفاده می‌ شود و به دلیل ماهیت فلزی، سردتر از تنبک‌ های چوبی است.
8. تنبک حلمی ترکه ای؛ تمبک حلمی ترکه ای، یکی از محبوب‌ترین برندهای تنبک در بین نوازندگان ایرانی به شمار می رود. این تنبک‌ ها به خاطر کیفیت ساخت بالا، صدای دلنشین و تنوع مدل‌ها، در بین نوازندگان معروف نیز طرفداران بسیاری دارند. تنبک حلمی ترکه ای دارای سه ویژگی ‌مهم است. اولا تنبک‌‌های حلمی از چوب ‌های مرغوب و باکیفیت مانند گردو، بلوط و افرا ساخته می ‌شوند. این چوب‌ ها علاوه بر استحکام و طول عمر بالا، صدای گرم و دلنشینی نیز به تنبک می‌ دهند. پوست مرغوب، ویژگی دیگر این نوع ساز ضرب است. برای پوست تنبک‌ های حلمی از پوست بز یا گوسفند مرغوب استفاده می‌ شود. این پوست‌ها ضخامت مناسبی دارند و به راحتی کوک می‌ شوند و صدای روشن و شفافی از خود ارائه می‌‌دهند. از طرف دیگر تنبک‌ های حلمی در مدل‌های مختلفی با اندازه‌ ها و رنگ‌های مختلف ارائه می‌ شوند. این تنوع به نوازندگان امکان می‌‌دهد تا تنبک مناسب با سلیقه و نیاز خود را انتخاب کنند.

علاوه بر این انواع، تنبک‌ها در جنس‌های مختلفی مانند پلاستیک، فایبرگلاس و چوب‌های خاص نیز ساخته می‌شوند. همچنین برخی از تنبک‌ها به صورت تزئین شده با حکاکی، نقاشی یا منبت کاری ارائه می‌‌شوند.

سازهای کوبه‌ای مختلف از جمله ساز تنبک طرفداران خاص خود را دارند.

اگر شما هم علاقمند به یادگیری این ساز هستید می‌توانید از دوره های آموزشی مختلف از جمله از دوره‌های تدریس شده توسط احمد پوراکبری (مدرس سازهای کوبه ای) بهره مند شوید.پ

انتخاب نوع تنبک مناسب هم به سلیقه، نیاز و سبک نوازندگی شما بستگی دارد. اگر به دنبال صدای سنتی و گرم هستید؛ تنبک معمولی انتخاب مناسبی است. اما اگر به دنبال صدای زیرتر، بم‌ تر یا منحصر به فرد هستید؛ می‌‌توانید از سایر انواع تنبک استفاده کنید.